Сириядағы көпжылдық қарулы қақтығыстың саяси шешімін табуға бағытталған маңызды бастамалардың бірі — Астана процесі. Бұл бастама Қазақстанның бейбітшілік пен қауіпсіздік саласындағы халықаралық беделін арттырып қана қоймай, елдің бітімгершілік саясатындағы нақты қадамдарының айғағына айналды. Бұл мақалада Астана процесінің пайда болу себептері, Қазақстанның ондағы рөлі, процестің маңызы мен нақты нәтижелері сарапталады.
2011 жылы Сирия Араб Республикасында басталған қақтығыстар Таяу Шығыс өңіріндегі ең күрделі және ұзаққа созылған азаматтық соғыстардың біріне айналды. Бұл қақтығыс «Араб көктемі» деп аталған толқулардың аясында туындады. Халықтың бейбіт шерулері авторитарлы режимге қарсы наразылық ретінде басталып, кейін қарулы қақтығысқа ұласты.
Сириядағы дағдарыстың негізгі себептері төмендегідей:
Саяси жүйенің авторитарлы сипаты: Башар Асад режимі демократиялық институттардың болмауымен және адам құқықтарының жиі бұзылуымен сипатталды;
Әлеуметтік-экономикалық теңсіздік: Жастар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, өңірлік даму айырмашылығы халықтың наразылығын арттырды;
Сектааралық шиеленіс: Сирия халқының көпшілігі сүнниттер болса, билікті алавиттік азшылық өкілдері (Асадтың тобы) иеленді;
Сыртқы ықпалдар: Қарулы оппозицияға шет елдерден (АҚШ, Түркия, Парсы шығанағы елдері) қолдау көрсетілуі ішкі қақтығысты ұлғайтты.
Бұл факторлар Сирияда тұрақты диалогтың болмауына, саяси реформа мүмкіндіктерінің жойылуына алып келді.
2011–2012 жылдары үкімет пен оппозиция арасындағы қақтығыстар азаматтық соғысқа айналды. Уақыт өте келе, бұл қақтығысқа шетелдік ойыншылар мен террористік ұйымдар тартылды:
«Ислам мемлекеті» (ДАИШ): 2013 жылдан бастап Сирия территориясында радикалды топтар өз «халифатын» құруға талпынып, қақтығысты халықаралық терроризм деңгейіне шығарды;
Күрд күштері мен Түркия: Түрік билігі күрдтерді террористік ұйым деп таниды, бұл мәселе де қақтығысқа қосымша күрделілік енгізді;
Ресей мен Иранның араласуы: Асад режимін қолдау мақсатында әскери және саяси көмек көрсетті;
АҚШ бастаған коалиция: Оппозицияға көмек көрсетіп, ДАИШ-пен күресте белсенді рөл атқарды.
Бұл жағдай Сириядағы қақтығысты тек ішкі мәселе емес, аймақтық және жаһандық геосаяси бәсекелестік аренасына айналдырды.
Сириядағы дағдарысты бейбіт жолмен шешу мақсатында Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) мен басқа да халықаралық ұйымдар бірнеше бастамалар көтерді. Ең алғашқыларының бірі — Женева процесі (2012 жылдан бастап), оның негізгі мақсаты — Сирия билігі мен оппозиция арасында диалог орнатып, уақытша үкімет құру болатын.
Женева декларациясы (2012):
— Уақытша өкімет құру;
— Жаңа Конституция қабылдау;
— Еркін сайлау өткізу.
Алайда бұл келіссөздерде нақты прогресс байқалмады, себебі тараптар бір-бірін заңды ойыншы ретінде танудан бас тартты. Сонымен қатар, Женева процесінде Ресей, Иран, Түркия сияқты қақтығысқа тікелей араласқан елдердің нақты қатысуы әлсіз болды.
Осы жағдайда тиімді, бейтарап және сенімді келіссөз алаңының қажеттілігі айқын болды. Женева процесінің әлсіздігінен кейін халықаралық ойыншылар жаңа формат іздеді.
Жоғарыда айтылған жағдайлар 2016 жылдың соңына қарай Ресей, Түркия және Иранның бірлесіп, балама бітімгершілік платформасын ұсынуына алып келді. Осылайша, Астана процесінің негізі қаланды.
Қазақстан бейтарап, ядролық қарудан азат ел ретінде, бітімгерлік және дипломатиялық тәжірибесі бар мемлекет ретінде таңдалды. Бұл таңдау кездейсоқ емес еді:
— Қазақстан ешқандай әскери блоктың мүшесі емес;
— Ислам әлемімен де, Батыспен де тең дәрежеде қарым-қатынас орнатқан;
— ҚР Президенті Н.Назарбаевтың бітімгершілік риторикасы мен тәжірибесі (мысалы, Иран ядролық келісімі, Украина бойынша Минск процесін қолдау).
Астана процесі Сириядағы қақтығысты шешуде жаңа кезеңді бастап берді.
2016 жылдың соңына қарай Сириядағы қақтығыс жаңа сатыға өтті. Женева процесінің тиімділігінің төмендеуі, халықаралық қоғамдастықтың келіссөздерді тежейтін позициясы, гуманитарлық дағдарыстың тереңдеуі жаңа форматтағы дипломатиялық шешімдерді қажет етті. Осы тұста Ресей, Түркия және Иран мемлекеттері Сирия мәселесін бейбіт жолмен шешу үшін бірлескен жаңа келіссөз алаңын құруға келісті.
Қазақстан астанасы — Астана қаласы келіссөздер өткізу орны ретінде таңдалды. Бұл формат 2017 жылғы 23–24 қаңтарда алғашқы отырысын өткізіп, «Астана процесі» деген атауға ие болды. Осылайша, Астана бейбіт диалогтың жаңа символына айналды.
Қазақстан бұл бастамаға 2016 жылдың соңында қосылып, алаң ұсынып қана қоймай, ұйымдастырушы әрі делдал рөлін де атқарды. Елдің сыртқы саясатының бейбітсүйгіш бағыты мен тәжірибесі бұл үдерісті жүзеге асыруда маңызды негіз болды.
Қазақстанның сыртқы саяси доктринасы бейтараптық, көпвекторлық және халықаралық қауіпсіздікті нығайту принциптеріне негізделеді. Елдің БҰҰ, ЕҚЫҰ, ИЫҰ секілді халықаралық ұйымдардағы белсенділігі, сонымен қатар ядролық қарудан азат аймақ құру жолындағы бастамалары — Қазақстанның бейбітшілікке бейімді саясатын көрсетті.
Қазақстанның Астана процесіндегі негізгі рөлдері:
Бейтарап алаң ұсыну: тараптар үшін сенімді, қауіпсіз және саяси қысымсыз орта;
Ұйымдастырушылық қолдау: келіссөздер инфрақұрылымын, қауіпсіздігін, БАҚ өкілдерін ұйымдастыру;
Саяси-дипломатиялық үйлестіру: тараптар арасындағы келісімді нығайтуға бағытталған үндеулер, қолдаулар.
Қазақстан Астана процесінің идеологиялық емес, гуманитарлық және саяси диалог құралы ретінде қалыптасуына ықпал етті.
Астана процесінің басты ерекшелігі — тікелей әскери-саяси ықпал ететін мемлекеттердің қатысуы. Бұл процестің нәтижелі болуына үлкен серпін берді.
Астана процесі халықаралық құқық шеңберінде құрылған және БҰҰ Жарғысына, Женева конвенциясына, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің резолюцияларына сүйенді.
Процеске қатысушылар мынадай қағидаларды ұстанды:
— Сирияның егемендігін, біртұтастығын және территориялық тұтастығын сақтау;
— Қақтығысты тек саяси жолмен шешу;
— Террористік ұйымдармен (ДАИШ, «Әл-Нусра») күресті жалғастыру;
— Қарапайым халықты қорғау және гуманитарлық көмекті қамтамасыз ету.
Астана процесі БҰҰ қолдауымен өткен Женева процесіне балама емес, толықтырушы және үйлестіруші платформа ретінде танылды.
2017–2021 жылдар аралығында Астана форматында 17-ден астам келіссөз раунды өтті. Әр кезеңде нақты келісімдер қабылданды:
— 2017 (қаңтар–мамыр): атысты тоқтату механизмдері бекітілді;
— 2017 (қыркүйек): деэскалация аймақтары құрылды (Идлиб, Хомс, Шығыс Гута, Дераа);
— 2018–2019: гуманитарлық көмекті жетілдіру, тұтқындар алмасу, конституциялық комитет құру;
— 2020–2021: коронавирусқа қарамастан, процестің жалғасуы, онлайн/офлайн форматтағы отырыстар.
Астана процесі барысында келісімдер тек хаттамалық емес, нақты нәтижелерге негізделген болды.
Астана процесі Сириядағы азаматтық соғысты бірден тоқтатпаса да, нақты аралық нәтижелерге қол жеткізді. Бұл процесс Сириядағы әскери іс-қимылдардың деңгейін төмендетіп, саяси шешімдерге жол ашты.
Негізгі нәтижелер:
— Қақтығысты тоқтату туралы келісімдер: 2017 жылдан бастап бірнеше мәрте атысты тоқтату туралы келісімдер қабылданды;
— Деэскалация аймақтары: Идлиб, Хомс, Дераа, Шығыс Гутада қауіпсіз аймақтар құрылып, азаматтардың босқынға айналуын азайтты;
— Тұтқындармен алмасу: Тараптар арасында тұтқындармен алмасу мен із-түссіз кеткен адамдар туралы ақпаратпен бөлісу тетіктері жасалды;
— Гуманитарлық көмек: БҰҰ мен Қызыл Крест ұйымдары үшін кейбір аймақтарға жол ашылды;
— Конституциялық комитет құру: Женева процесін толықтыратын Сирия конституциялық реформаларына қатысты комитеттің құрылуына серпін берді.
Астана процесі арқылы:
— Азаматтық құрбандар саны 2017–2018 жылдары күрт төмендеді;
— Деэскалация аймақтарында уақытша тұрақтылық орнады;
— Кейбір аймақтарда босқындар өз үйлеріне қайта бастады;
— Сирияның саяси процесі баяу болса да жанданды.
Бұл нәтижелердің барлығы Қазақстан ұйымдастырған бейтарап әрі сенімді алаңда жүргізілген келіссөздер нәтижесінде жүзеге асты.
Астана процесі Қазақстанның халықаралық аренадағы беделін жаңа деңгейге көтерді. Бұл формат елдің жаһандық қауіпсіздік саласындағы шынайы, нақты нәтижелерге негізделген үлесін көрсетті.
Халықаралық деңгейдегі мойындалу:
БҰҰ Бас хатшылары (Бан Ги Мун, Антониу Гутерриш) Қазақстанның бітімгерлік күш-жігерін бірнеше рет жоғары бағалады;
2017–2018 жылдары Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі ретінде Сирия мәселесін көтеріп, Астана процесін ҚК отырыстарына енгізді;
2018 жылы Қазақстан президенті Назарбаевтың ұсынысы бойынша Астанада БҰҰ мен Сирия процесі қатысушылары арасындағы байланыс кеңейтілді.
Медиа мен сарапшылардың бағасы:
Шетелдік БАҚ Астана процесін «Таяу Шығыс үшін жаңа дипломатиялық платформа» деп атады;
Саясаттанушылар бұл процесті «шағын топ елдерінің тиімді диалог форматы» деп бағалады.
Астана процесі Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясатының нақты іске асқан көрінісі болды. Қақтығысқа қатысы бар елдердің (Ресей, Иран, Түркия, АҚШ, ЕО) арасында тепе-теңдік сақтай отырып, Қазақстан тараптарды бейтарап алаңда диалогқа шақыра алды.
Астана процесі Қазақстанның тек бір реттік бастамашы емес, жүйелі бітімгершілік саясатты жүзеге асыратын мемлекет ретіндегі ұстанымын нығайтты. Бұл бағытта келесі институционалдық тетіктер қалыптасты:
— Сыртқы істер министрлігі жанынан арнайы бітімгершілік бағытындағы бөлімдер құрылды;
— БҰҰ аясындағы бітімгерлік миссияларға (мысалы, Ливан, Батыс Африка) қазақстандық контингенттер жіберілді;
— Астана Халықаралық қарым-қатынастар институттары мен орталықтары Сирия дағдарысына арналған ғылыми жобалар жүргізді;
— Сондай-ақ Қазақстан Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Ғылым және технология саммиті, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК) сынды алаңдарды бейбіт диалогқа айналдыра білді.
Астана процесі Қазақстанның басқа бітімгершілік бастамаларымен салыстырғанда жаһандық деңгейде тікелей саяси нәтижелер берген, қатысушылар саны мен күрделілігі жоғары болған, тұрақты формат ретінде бірнеше жыл бойы жұмыс істеген жалғыз платформа болды.
Қазақстан Астана процесі арқылы өз бейбітсүйгіш сыртқы саясатының нақты іске асуын қамтамасыз етті. Бұл процесс елдің халықаралық беделін арттырды, көпвекторлы дипломатияның тиімділігін дәлелдеді және Қазақстанды тұрақтылық пен бейбітшіліктің сенімді тірегіне айналдырды.
Астана процесі – Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастардағы бітімгерлік миссиясының жарқын үлгісі. Сириядағы ұзаққа созылған қақтығысты бейбіт жолмен шешуге арналған бұл келіссөз алаңы 2017 жылдан бастап айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді және әлемдік дипломатия тарихында өзіндік із қалдырды.
