Норвегия Еуропаны сирек жер металдарымен қамтамасыз етуі мүмкін
2000-нан сәл асатын халқы бар Норвегияның оңтүстігіндегі шағын Улефосс қаласы Еуропаның қазіргі мәселелерінің бірін шешуге көмектесетін орынға ұқсамайды. Бірақ оның орналасқан жері — континенттегі сирек жер металдарының ең үлкен кен орнының дәл үстінде екенін ескеру қажет.
Бұл табу қиын материалдар жауынгерлік ұшақтардан электромобильдерге, жалпақ экранды теледидарлардан сандық камераларға дейін көптеген заманауи технологиялар мен құрылғылардың маңызды құрамдас бөліктері болып табылады. Олардың сенімді қамтамасыз етілуі Еуропалық Одақ заңының бір бөлігіне айналғаны соншалықты маңызды екенін аңғартса керек. Қазіргі уақытта Еуроодақта ішкі өнім жоқ болғандықтан, Улефоссқа артылған үміт жоғары.
Фен кешені деп аталатын кен орны жер бетінен небәрі 100 метр тереңдікте жатыр. Дегенмен, Rare Earths Norway (REN) тау-кен компаниясына оған қол жеткізу оңай болмайды, өйткені кен орны мектептер мен үйлердің астында орналасқан.
Муниципалитет болашақ шахтаның қоқыс алаңы ретінде қарастырып жатқан үш аймақ қазір тоғандармен жабылған. «Бізде болып жатқан және болатын климаттық проблемаларды ескерсек, мен үшін қазіргі тоғандар киелі дерлік. Егер бұл 1950-ші жылдар болса, мен түсінер едім, бірақ бұл жоспарлар 2025 жылға арналған болса, мен бұған мүлдем қарсымын»,- дейді жергілікті тұрғын. «Көптеген адамдар жаңа жұмыс орындарын қайтарып, адамдарды тартады деп үміттеніп, жаңа тау-кен саласына қызығушылық танытуда», — дейді ол. «Және біз жергілікті құнды құруды күшейту үшін жергілікті бизнеспен өте тығыз жұмыс жасаймыз». Әзірге компания мұндай ірі инфрақұрылымдық бастамаларға жиі кедергі келтіретін жергілікті биліктің наразылығы мен қарсылығынан құтыла алды. Қаланың тарихы осындай қолдауға ие.
Улефосс — Еуропаның ең көне өнеркәсіптік қалаларының бірі және мұнда темір рудасын өндіру 17 ғасырдан басталған. Соңғы кеніш 1960 жылдары жабылды, себебі Норвегиядағы кішірек кәсіпорындар жаһандану мен халықаралық сауда қысымына төтеп бере алмады. Улефосста өскен көптеген адамдар бір күні бұл жерде тағы да тау-кен жұмыстары болатынына үмітті. «Біз тек қашан екенін білмейміз»,- дейді жергілікті тұрғын. Бірақ егер Rare Earths Norway жобасы жоспарланғандай болса, бұл күн жақын болуы мүмкін және бұл қоғамдастық үшін маңызды кезең болар еді. Компания 9 миллион тоннаға жуық сирек жер оксидтерін тауып, кен орнын Қытай мен Америка Құрама Штаттарындағы әлемдегі ең ірі жұмыс істеп тұрған кеніштермен теңестіргенін айтады.
Rare Earths Norway 2030 жылы толық ауқымды өндіруді бастайды деп үміттенеді. Бірақ, кен орны үстіндегі халық көшкен жағдайда ғана өндіруге болады. Осы мақсатқа жету үшін Rare Earths Norway «көрінбейтін шахта» салуды жоспарлап отыр. Қала орталығынан шамамен 4 шақырым жерден бастап, компания Фэн кешенінің дәл ортасына дейін ұзын, тар, көлбеу туннель қазады. Автоматтандырылған бұрғылау қондырғылары кен орнының 300-ден 50 метрге дейінгі алып учаскелерін өндіреді. Алынған шикізат тікелей тау-кен алаңының астында орналасқан ұсақтағышқа төгіледі. Ұсақталғаннан кейін ол туннельге кіреберістің қасында салынатын өңдеу орнында сұрыптау үшін конвейер ленталарында қайтадан жер бетіне жіберіледі.
Жер асты қазбаларының қауіптілігі қандай? Бұл тәсілдің қаупі шөгу болып табылады. Швецияның солтүстігіндегі Кируна қаласында орын алған жер астындағы бос кеңістік геологиялық тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.
Қала шегіне жақындаған сайын кеңейіп келе жатқан Кируна темір кені Улефосс орталығында жердің жарықтары мен деформациясын тудырды. 2020 жылы бұл жерде тіпті жер сілкінісі болды. 2000 жылдардың ортасында қалашықты көшіру туралы шешім қабылданып, процесс басталып та кетті.
Оқиға Улефоссты да назардан тыс қалдырған жоқ. «Кейбір адамдар басқа жерлерде де осындай жағдайлардың болғанын көрген. Олар үйлеріміз үлкен шұңқырға құлап кетеді немесе бірдеңе қирап қалады деп қорқады», — дейді жергілікті тұрғын Эли Ландсдал. «Бірақ, менің ойымша, біз көптеген адамдар өздерінің теріс көзқарасын оңға өзгертетін деңгейге жеттік».
Кирунаның тағдырына жол бермеу үшін Rare Earths Norway өз жұмысынан шыққан қалдықтардың жартысына жуығын Фэн кешенінде қалған шұңқырларға қайтарып, оны тасты нығайту үшін байланыстырғышпен араластыруды жоспарлап отыр.
Егер компания өзінің өршіл жоспарларын жүзеге асырса, бұл қазіргі уақытта жаңартылатын энергия, аэроғарыш және қорғаныс салаларында қолданылатын маңызды материалдарды жеткізуде Қытайға қарап отырған Еуроодақ үшін төңкеріс болады.
Бұл жеткізу тізбектеріне де қатысты. Қытайдың осы шикізатты бақылауы Еуроодақты болашақ геосаяси өзгерістерге осал етеді. Бұл әсіресе сәуір айында Бейжің сирек кездесетін металдар мен магниттерге экспорттық шектеулер енгізген кезде анық байқалды.
Норвегия Еуроодақтың мүшесі болмаса да, ол күшті сауда байланыстары бар жақын одақтас болып табылады және дамып келе жатқан еуропалық сирек элементтерді жеткізу тізбегі Fehn ресурсы үшін басты назар болады. «Біз Еуроодақта да, әрине, Норвегияда да өте артта қалдық», — деді Томас Норволл, тау-кен секторына жауапты Норвегияның Сауда, өнеркәсіп және балық шаруашылығы министрлігінің мемлекеттік хатшысы.
Ол магнитті жеткізу тізбегінде «ойыннан тыс» болмаудың маңыздылығын атап көрсетеді: «Сондықтан бұл жерде өз ресурстарымызды пайдалану маңызды». Rare Earths Norway компаниясының Еуропаның сирек кездесетін металдарға деген болжамды сұранысының үштен бірін қамтамасыз ету үшін жаңа Фен кенішіне әлі де ондаған жылдар қажет болуы мүмкін. Бірақ компания келесі жылы кеніште тәжірибелік жұмыстарды бастайды деп үміттенеді. Егер бәрі жоспарға сай болса, бұл сирек кездесетін элементтердің Еуропадағы алғашқы өнеркәсіптік көзі болады.
