Үшінші мыңызды онжылдықты артқа тастаған өзгермелі геосаяси кеңiстiкте мемлекетаралық қатынастардың орны мен мәнi тереңдей түседі. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы дипломатиялық, экономикалық және мәдени байланыстар Орталық Азияның үлкен интеграциялық перспективаларын ашып отыр.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас 1992 жылғы 23 қарашада орнады. Бұл екі мемлекет тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы және маңызды қадамдардың бірі болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Орталық Азия елдерінің егемендік жолында бір-бірімен тікелей байланыс орнатуы стратегиялық маңызды болатын.
1993 жылы Қазақстанның Ташкент қаласындағы Елшілігі, ал 1994 жылы Өзбекстанның Астана қаласындағы (бұрынғы Алматыда) Елшілігі ашылды. Бұл дипломатиялық өкілдіктер екіжақты байланыстардың институционалдық негізін қалауға жол ашты.
1990-жылдардың соңынан бастап екі ел арасында бірқатар маңызды екіжақты келісімдер жасалды. Олардың ішінде ерекше маңызға ие:
1998 ж. – Достық, тату көршілік және ынтымақтастық туралы шарт;
2004 ж. – Мәңгілік достық туралы декларация;
2013 ж. – Стратегиялық серіктестік туралы шарт;
2022 ж. – Одақтастық қатынастар туралы декларация.
Бұл құжаттар екі ел арасындағы қарым-қатынасты халықаралық құқық нормалары негізінде ұзақмерзімді бағытта дамытудың кепіліне айналды.
Мемлекет басшылары деңгейіндегі жиі кездесулер мен ресми сапарлар – дипломатиялық байланыстың негізгі драйвері. Әсіресе, Шавкат Мирзиёевтің Өзбекстан басшылығына келуімен бастап, екі ел арасындағы қатынастар жаңа серпін алды.
Мысалдар:
2017 ж. наурыз – ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Ташкентке мемлекеттік сапары;
2018 ж. қараша – Өзбекстан Президенті Ш.Мирзиёевтің Қазақстанға ресми сапары;
2021 ж. желтоқсан – Қ.Тоқаевтың Өзбекстанға сапары барысында 20-дан астам құжатқа қол қойылды;
2022 ж. желтоқсан – Ташкентте екі ел арасында Одақтастық қатынастар туралы декларация қабылданды.
Президенттер арасында орнаған сенімді диалог екі мемлекеттің барлық деңгейдегі байланыстарының белсенді дамуына ықпал етуде.
Екі елдің Сыртқы істер министрліктері жыл сайын кеңейтілген форматта консультациялар өткізіп келеді. 2023 жылы өткен консультация барысында өңіраралық ынтымақтастық, көлік, логистика, су ресурстары және қауіпсіздік мәселелері қарастырылды.
Сонымен қатар, дипломатиялық қызметкерлер арасындағы оқыту бағдарламалары, ортақ форумдар, халықаралық ұйымдар шеңберіндегі өзара қолдау өзекті бағыттарға айналған.
Қазақстан мен Өзбекстан БҰҰ, ШЫҰ, ТМД, ИЫҰ, Түркі мемлекеттері ұйымы және басқа да халықаралық ұйымдар шеңберінде өзара қолдау көрсету дәстүрін қалыптастырды.
Мысалы:
— Қазақстан 2017–2018 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты емес мүше болған кезде Өзбекстан толық қолдау көрсетті.
— Өз кезегінде, Өзбекстанның ТМҰ құрамына толық мүше болуына Қазақстан бастамашы болды.
Бұл – екі елдің көпжақты дипломатиядағы ұстанымдарының үндестігін көрсетеді.
Ұзақ жылдар бойы шешілмей келген кейбір шекаралық мәселелер де біртіндеп реттелуде. 2017 жылдан бастап екі ел шекарасында жаңа бақылау-өткізу бекеттері ашылып, халықтың қозғалысын жеңілдету үшін виза режимі жеңілдетілді.
2022 жылы екі ел арасында шекаралық делимитация мен демаркация процесінің соңғы кезеңдері келісілді. Бұл – аймақтық тұрақтылық пен тату көршіліктің айқын көрінісі.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы дипломатиялық қатынастар – Тәуелсіздік кезеңіндегі Орталық Азиядағы ең табысты және үлгі боларлық қарым-қатынастардың бірі. Екі елдің сыртқы саяси стратегиялық мүдделері ұқсас, ал аймақтық тұрақтылықты сақтау – ортақ міндет.
Одақтастық деңгейіне көтерілген бұл байланыстар болашақта саяси, экономикалық және мәдени интеграцияның негізі болуға қабілетті. Екі ел басшыларының прагматикалық, көреген саясаты мен халықтар арасындағы достық – бұл ынтымақтастықтың ұзақмерзімді әрі тұрақты болуына кепіл.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы экономикалық ынтымақтастық – екіжақты қатынастардың ең серпінді және нақты нәтиже беріп отырған бағыты. Екі ел де Орталық Азиядағы ірі экономикаға ие, табиғи ресурстарға, еңбек күшіне, өндірістік әлеуетке және қолайлы географиялық орналасуға ие.
Соңғы жылдары өзара экономикалық байланыстар сапалық жаңа деңгейге көтерілді. Бұл серіктестікті тереңдетуге мемлекет басшыларының саяси ерік-жігері мен нақты институционалдық механизмдердің қалыптасуы негіз болды.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымының көлемі жыл сайын артып келеді. 2023 жылдың қорытындысы бойынша, екі ел арасындағы өзара сауда көлемі:
5,1 миллиард АҚШ долларын құрады (2022 ж. – 4,6 млрд $). Оның ішінде Қазақстанның экспорты – 3,7 млрд $, ал Өзбекстаннан импорт – 1,4 млрд $.
Экспорттың негізгі баптары (Қазақстаннан Өзбекстанға):
— Астық (бидай, арпа)
— Металл өнімдері (қара және түсті металлдар)
— Мұнай өнімдері мен газ
— Химия өнеркәсібінің өнімдері
— Электр қуаты
Импорттың негізгі баптары (Өзбекстаннан Қазақстанға):
— Тігін және тоқыма өнімдері
— Көкөністер мен жемістер (анар, шабдалы, жүзім)
— Құрылыс материалдары
— Химиялық тыңайтқыштар
— Аяқ киім және тұрмыстық тауарлар.
Сауда қатынастарын дамыту үшін «Шекаралық сауда орталықтары», «бір терезе» қағидаты, кедендік рәсімдерді цифрландыру сынды бастамалар жүзеге асырылуда.
Қазақстан мен Өзбекстан арасында ортақ кәсіпорындар саны жыл сайын артып келеді:
2024 жыл басында Қазақстанда – 1 400-ден астам өзбек капиталы бар кәсіпорын тіркелген;
Өзбекстанда – 1 000-ға жуық қазақстандық компания жұмыс істейді.
Ірі жобалар мысалдары:
«Mega Pharma» – Түркістан облысындағы фармацевтикалық зауыт (өзбек инвестициясы – $60 млн);
«УзАгроКаз» – ауыл шаруашылық техникасын құрастыру (Жамбыл облысы);
«KAZ-UZ Industrial Park» – Ташкент облысында орналасқан, 50+ қазақстандық компания қатысқан индустриалдық аймақ.
2022 жылы Самарқанда өткен Өңіраралық экономикалық форум аясында екі елдің бизнес-құрылымдары арасында жалпы сомасы 2,5 млрд доллардан асатын 40-тан астам келісімге қол қойылды.
Қазақстан мен Өзбекстан Еуразия құрлығындағы негізгі транзиттік дәліздер бойында орналасқан. Екі ел «Трансазиялық теміржол дәлізінің» маңызды буыны болып табылады.
Маңызды жобалар:
«Қазақстан – Өзбекстан – Ауғанстан – Пәкістан» көлік дәлізі (жаңа экспорттық бағыт);
«Түркістан – Ташкент» жоғары жылдамдықты темір жолы жобасы (іске қосылуы жоспарлануда);
Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан – Қазақстан көпжақты логистикалық бағыт.
Сондай-ақ, Қызылорда мен Сырдария облыстары арасындағы автожол инфрақұрылымын жаңғырту арқылы шекаралық тасымал көлемі 30%-ға артты.
Энергетика – Қазақстан мен Өзбекстан үшін стратегиялық сала. Қазақстан – табиғи газ және электр қуатын экспорттайтын ел, ал Өзбекстанда тұтыну қарқыны жоғары.
2022 жылы екі ел арасында электр энергиясын өзара жеткізу туралы келісім жасалды. Сонымен қатар:
Қазақстан арқылы Өзбекстанға Ресейден электр энергиясы жеткізіледі (транзиттік бағдар);
Газ және мұнай құбырлары арқылы Өзбекстан Қазақстан аумағын транзит ретінде пайдаланады.
Энергетикалық ынтымақтастық аймақтық энергетикалық қауіпсіздік пен энергия тұрақтылығын қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.
Қазақстан – астық өндіру мен экспорттаушы ірі ел, ал Өзбекстан – бақша және көкөніс өнімдерінің жеткізушісі. Бұл салада өзара тиімділік жоғары.
2023 жылы екі елдің ауыл шаруашылығы министрліктері:
— Ауылшаруашылық өнімдерін бірлесіп өңдеу
— Ортақ агроиндустриалды кластерлер құру
— Азық-түлік қоймалары мен логистика орталықтары ашу туралы келісімдерге қол қойды.
Екі елдің ортақ мақсаты – 2030 жылға дейін өзара сауда көлемін 10 млрд долларға жеткізу.
Бұл үшін келесі бағыттар маңызды:
— Шекарадағы «Жібек жолы» халықаралық сауда-экономикалық аймағын дамыту
— Электрондық сауда мен цифрлық платформаларды біріктіру
— Өңіраралық форумдарды жыл сайын өткізу
— Кәсіпкерлерге салықтық және кедендік жеңілдіктер жасау.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы экономикалық қатынастар – екіжақты серіктестіктің берік іргетасы. Сауда көлемінің артуы, инвестициялық белсенділіктің өсуі, көлік-логистикалық жобалар мен энергетикалық байланыстар – осының айғағы.
Ортақ мүдде мен өзара сенім негізінде дамып келе жатқан бұл ынтымақтастық алдағы жылдары бүкіл Орталық Азия өңірінің экономикалық өрлеуіне серпін бере алады.
Қазақстан мен Өзбекстан – мыңдаған жылдар бойы ортақ тарихи-мәдени кеңістікте қалыптасқан түркі халықтарының ұрпақтары. Екі елдің халықтары сонау сақ, ғұн, қаңлы, түркі қағанаттары, Қараханидтер мен Темірлер мемлекеті кезеңінен бері тығыз қарым-қатынаста болды.
Орта Азиядағы ірі мәдени орталықтар – Түркістан, Самарқанд, Бұқара, Ташкент – қазақ пен өзбек халықтарының ортақ тарихи естеліктері мен рухани бірлігінің символына айналған. Қожа Ахмет Ясауи, Әл-Фараби, Ұлықбек, Абай, Науаи, Жүсіп Баласағұн сынды тұлғалар екі елдің ортақ мақтанышы саналады.
Қазақтар мен өзбектер түркі тілдес халықтар қатарына жатады. Тілдік ұқсастық – мәдени байланыстардың нығаюына, тұрмыстық қатынас пен жастар арасындағы өзара түсіністіктің дамуына негіз болады.
Діни тұрғыдан алғанда, екі халық та ислам дінін ұстанады. Бұл діни мерекелерді ортақ атап өтуге, діни мекемелердің және зиярат туризмінің дамуына жағдай туғызады. Түркістандағы Ясауи кесенесі мен Самарқандтағы Регистан – бүкіл Орталық Азия мұсылмандарының қасиетті орындары.
Соңғы жылдары мәдени алмасу шаралары екі ел арасындағы достықты нығайта түсті: Қазақстандағы Өзбекстан жылы» (2018) және «Өзбекстандағы Қазақстан жылы» (2019) аясында 100-ден астам мәдени іс-шара ұйымдастырылды.
Ұлттық театрлар гастрольдері, көрмелер, кинематографиялық жобалар арқылы халықтар арасындағы рухани байланыс жандана түсті.
Өзбекстанда Қазақстанның мәдени күндері тұрақты түрде өткізіліп келеді, керісінше, Алматы мен Түркістан қалаларында өзбек ұлттық өнері көрсетілетін іс-шаралар жиі ұйымдастырылады.
Мысалы: 2023 жылы Ташкентте өткен «Ұлы дала рухы» фестиваліне 300-ден астам қазақстандық өнерпаз қатысып, қазақтың киіз үйі, қолөнері, күйі мен биін паш етті.
Білім беру саласы – екі ел арасындағы гуманитарлық қатынастардың маңызды құраушысы.
Басты бағыттар:
— Студенттер алмасу бағдарламалары (академиялық ұтқырлық);
— Бірлескен ғылыми зерттеулер;
— Тарих, тіл білімі, археология салаларындағы бірлескен жобалар;
— Қазақ және өзбек тілдерінде оқулықтар мен ғылыми еңбектерді басып шығару.
2022–2023 оқу жылында Қазақстанда 3 000-нан астам өзбекстандық студент білім алса, Өзбекстанда 1 200-ге жуық қазақстандық студент оқиды.
Назарбаев Университеті, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Ташкент мемлекеттік университеттері арасында әріптестік орнаған.
Қазақстанда 600 мыңнан астам өзбек ұлтының өкілдері, ал Өзбекстанда шамамен 1 миллионға жуық қазақтар тұрады. Бұл этникалық топтар – екі ел арасындағы байланыс көпірі ретінде маңызды рөл атқарады.
Өзбек тілінде 30-дан астам мектеп жұмыс істейді, олардың кейбірі үш тілді білім беру моделіне көшкен.
2023 жылы Ташкентте «Абай орталығы» ашылды.
Мемлекеттер өз аумағындағы этникалық топтардың мәдениетін сақтауға, ана тілінде білім алуына және этносаралық үйлесімділікке баса мән беріп отыр.
Қазақстан мен Өзбекстан туризмді ортақ тарихи мұра негізінде дамытуда:
— «Жібек жолы мұрасы» халықаралық бағыты аясында бірігіп туристік маршруттар әзірленді;
— Түркістан – Самарқанд – Бұқара – Ташкент бағытына сұраныс артып келеді;
— Ортақ археологиялық ескерткіштерді зерттеу, қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде.
Мысалы, 2022 жылы Қазақстан мен Өзбекстан ЮНЕСКО шеңберінде «Орта Азияның киелі мұралары» жобасы бойынша ортақ тізімге ұсыныстар енгізді.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мәдени-гуманитарлық байланыстар – тек мемлекетаралық қатынастың бір саласы ғана емес, сонымен қатар халықтар арасындағы шынайы достықтың, тарихи бірліктің дәлелі. Ортақ тіл, дін, мәдениет және тарихи тамыр – бұл ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге мүмкіндік береді.
Білім, ғылым, өнер, туризм, этникалық саясат сияқты салаларда бірлескен бастамалар екі ел арасындағы сенімді нығайтып, бүкіл Орталық Азия кеңістігінде бейбітшілік пен мәдени интеграцияны қамтамасыз етеді.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мемлекеттік шекара ұзындығы – 2 330 шақырым. Бұл Орталық Азиядағы ең ұзын және ең белсенді шекаралардың бірі. Шекара маңындағы ынтымақтастық – тек сауда мен экономика ғана емес, сондай-ақ мәдени, әлеуметтік, көлік-логистикалық және қауіпсіздік салаларында да ерекше рөл атқарады.
Екі елдің шекаралас өңірлері арасындағы қатынастар – халықтар арасындағы тікелей байланыстар мен шынайы интеграцияның жарқын мысалы.
Ынтымақтастық бағыттары:
— Өңіраралық сауда және нарықтық байланыстар
— Ауыл шаруашылығы мен су ресурстарын бірлесіп пайдалану
— Шекаралық көлік желілері мен инфрақұрылым
— Ортақ мәдени іс-шаралар
— Білім және денсаулық сақтау мекемелері арасындағы әріптестік.
Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында бірнеше ірі өткізу бекеттері орналасқан. Олардың кейбіреулері тәулігіне 15–20 мыңға жуық адам мен жүк көліктерін қабылдай алады.
Негізгі өткізу бекеттері:
«Жібек жолы» – «Гишт-Куприк» (Түркістан – Ташкент бағытында)
«Қарасу» – «Ховос» (Шымкент – Сырдария бағытында)
«Бейнеу – Қарақалпақстан» (Батыс бағыттағы транзит)
2023 жылы екі ел шекарасында «Орталық Азия халықаралық сауда-экономикалық орталығын» құру туралы меморандумға қол қойылды. Бұл орталық «Khorgos» үлгісімен дамытылып, шекаралық сауданы жеңілдетуге бағытталған.
2021 жылдан бері екі елдің облыс әкімдері арасында тұрақты өңіраралық форумдар өткізіліп келеді. Форум аясында өңірлік деңгейдегі келісімдерге қол қойылып, кәсіпкерлер мен әкімшілік құрылымдар арасында тікелей байланыстар орнайды.
2022 жылы Шымкент қаласында өткен Қазақ-Өзбек Өңіраралық форумында Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстары мен Сырдария, Ташкент, Жизақ облыстары арасында 20-дан астам меморандум жасалды. Олар негізінен агроөнеркәсіп, құрылыс, білім және денсаулық сақтау салаларын қамтыды.
Шекаралас өңірлерде суармалы егіншілік кең таралған. Сырдария өзені мен оның салалары екі елдің шекарасын кесіп өтеді. Су ресурстарын тиімді пайдалану және бөлісу – екі жақ үшін де өмірлік маңызы бар мәселе.
2023 жылы Ташкентте Қазақстан мен Өзбекстан су шаруашылығы министрліктері трансшекаралық өзендерді бірлесіп басқару жөніндегі келісімге қол қойды. Сонымен қатар:
тамшылатып суару және жер асты су көздерін қорғау жобалары іске асырылып жатыр, өзара гидрологиялық деректер алмасу жүйесі құрылуда.
Шекаралас аймақтарда көпұлтты, аралас этникалық құрамдағы ауылдар мен қалалар орналасқан. Бұл жерлерде қазақтар мен өзбектер ғасырлар бойы бірге өмір сүріп келеді. Бұл ортада:
— Ортақ мәдени орталықтар (мәдениет үйлері, театрлар);
— Бірлескен фестивальдер мен спорт жарыстары;
— Аралас отбасылар мен туыстық қатынастар кең таралған.
Жыл сайын Түркістан мен Ташкент арасында «Достық көпірі» мәдени апталығы өткізіледі. Бұл іс-шараға халық әртістері, қолөнершілер, этнографтар мен жастар ұйымдары қатысады.
Шекара маңындағы инфрақұрылымды дамыту – екі ел үшін де стратегиялық маңызды. Бұл бағытта:
«Ташкент – Шымкент – Түркістан» темір жолын жаңғырту;
Жол айрықтары мен кеден инфрақұрылымын кеңейту;
Цифрлық кеден жүйелерін енгізу (QR-кодпен өту, онлайн декларация) жоспарлануда.
Екі ел арасында жоғары жылдамдықты темір жол іске қосу жоспарлануда. Бұл жоба өңірлер арасындағы туризм, сауда және халық қозғалысын бірнеше есе арттыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы шекаралық ынтымақтастық – қос мемлекеттің достығы мен өзара тиімді серіктестігінің нақты көрінісі. Өңірлер арасындағы байланыстардың дамуы, халық арасындағы өзара сенімнің артуы, ортақ жобалар мен инфрақұрылымның жетілуі – бұл интеграцияның нақты нәтижесі.
Келешекте өңіраралық әріптестікті «біртұтас экономикалық кеңістік» деңгейіне шығару үшін сауда, көлік, туризм, мәдениет және экология бағыттарындағы жұмыс жалғасуы тиіс.
Қазақстан мен Өзбекстан үшін аймақтық ұйымдар шеңберіндегі өзара іс-қимыл – тек сыртқы саясаттың құралы емес, сонымен қатар экономикалық, қауіпсіздік, көлік, су, мәдениет салаларындағы ортақ мүдделерді үйлестіру алаңы болып табылады.
Орталық Азияда геосаяси тұрақсыздық, су және энергетикалық ресурстардың тапшылығы, климаттық өзгерістер, шекаралық қауіпсіздік мәселелері елдерді бірлесе әрекет етуге итермелейді.
Қазақстан мен Өзбекстан – ТМД-ның негізін қалаушы мемлекеттерінің қатарында. Бұл ұйым шеңберінде елдер арасындағы экономикалық, құқықтық, көлік және көші-қон мәселелері реттеледі.
Өзара әрекеттестік:
— Еркін сауда аймағы туралы келісім (2011) негізінде екі ел арасындағы тауар айналымы кедендік бажсыз жүзеге асады;
— Еңбек мигранттарының құқықтарын қорғау, әлеуметтік төлемдер мен зейнетақы мәселелері ТМД аясында келісілген.
— 2023 жылы Қазақстан мен Өзбекстан ТМД шеңберінде цифрлық трансформация, жасыл экономика және көлік логистикасы салаларында ынтымақтастық туралы құжаттарға қол қойды.
ШЫҰ – Орталық Азиядағы қауіпсіздік, терроризмге қарсы күрес және экономикалық жобаларды үйлестіруге арналған маңызды алаң. Қазақстан – ұйымның негізін қалаушысы, ал Өзбекстан – 2001 жылдан бастап толыққанды мүшесі.
Негізгі бағыттар:
Лаңкестікке, экстремизмге, есірткі саудасына қарсы бірлескен операциялар;
«Жібек жолының экономикалық белдеуі» аясында инфрақұрылымдық жобаларды дамыту;
Жастар және білім, мәдениет бағытындағы «ШЫҰ университеті», ғылыми форумдар.
2022 жылы Самарқандта өткен ШЫҰ саммитінде Қазақстан мен Өзбекстан өңірлік көлік дәліздерін біріктіру, цифрлық кеден жүйесін енгізу, шекара қауіпсіздігін күшейту жөнінде бірлескен мәлімдеме жасады.
ТМҰ – түркітілдес елдердің саяси, экономикалық, мәдени ынтымақтастығын нығайту мақсатында құрылған халықаралық ұйым. Қазақстан – ұйымның негізін қалаушысы, ал Өзбекстан 2019 жылдан бастап толыққанды мүше болды.
Ынтымақтастық бағыттары:
Түркі әлемінің ортақ тарихын, мәдениетін және тілін дәріптеу;
Түркі инвестициялық қоры мен ТМҰ сауда-өнеркәсіп палатасы арқылы бірлескен жобалар;
«Түркі кеңістігі – 2040» стратегиялық құжаты аясында көлік, сауда және білім салаларын үйлестіру.
2021 жылы Түркістанда өткен Түркі мемлекеттері саммитінде Қазақстан мен Өзбекстан түркі интеграциясының модельдік аймағы ретінде «Түркістан – Ташкент» даму дәлізін бірлесе дамытуды ұсынды.
2018 жылдан бері Орталық Азия елдері арасында бейресми, бірақ ықпалды консультативтік саммиттер өткізіліп келеді. Бұл – өңір елдерінің ішкі келісімін нығайтуға бағытталған қадам.
Нәтижелер:
Су және энергетикалық ресурстарды ортақ басқару жолдары қарастырылды;
Шекаралық сауда мен қауіпсіздік мәселелері талқыланды;
Жастар саясаты, туризм, мәдени мұраны сақтау салаларында ортақ бастамалар іске қосылды.
2022 жылғы Самарқанд саммитінде Қ.Тоқаев пен Ш.Мирзиёев Орталық Азияның өзара тәуелділігін күшейту қажет екенін атап өтті. Бұл саммит нәтижесінде өңірлік кооперацияның жаңа кезеңі басталды.
Қазақстан мен Өзбекстан ИЫҰ-ның белсенді мүшелері ретінде діни төзімділік, білім, ғылым және гуманитарлық жобалар саласында ынтымақтастық орнатуда.
Қазақстан 2011 жылы ИЫҰ саммитін Астанада өткізіп, ұйымның экономика, ғылым және технология салаларына бет бұруын қолдады;
Өзбекстан 2021 жылы ИЫҰ-ның жастар және спорт форумын өткізді, оған Қазақстан делегациясы белсенді қатысты.
Аймақтық ұйымдар аясында Қазақстан мен Өзбекстан мынадай ортақ жобаларға қатысады:
«Тұрақты Орталық Азия» экологиялық бастамасы – Арал теңізін қалпына келтіру және климаттық төзімділік жобалары;
«Орталық Азия – Қытай» көлік дәлізі – өңірдің логистикалық әлеуетін арттыру жобасы;
Орталық Азия бірлескен университеттер желісі – академиялық ұтқырлықты дамыту.
Қазақстан мен Өзбекстан аймақтық ұйымдар шеңберінде өзара тығыз байланыс орнатып, өңірлік тұрақтылық пен даму жолында үйлестірілген саясат жүргізіп келеді. Бұл қатынастар Орталық Азияның бірлігі мен экономикалық әлеуетін нығайтуға мүмкіндік береді.
ШЫҰ, ТМД, ТМҰ, ИЫҰ, сондай-ақ бейресми өңірлік платформалар аясында жасалып жатқан бастамалар алдағы жылдары жаңа интеграциялық жобаларға, ортақ қауіпсіздік стратегияларына, экономикалық кеңістіктерге негіз бола алады.
XXI ғасырдың үшінші онжылдығында жаһандық геосаяси ахуал күрделене түсті. Әлемдік державалар арасындағы бәсекелестік, азық-түлік және энергетикалық қауіпсіздік, климаттық өзгерістер, миграциялық қысым және аймақтық шиеленістер Орталық Азия елдері үшін де жаңа сын-қатерлер туындатып отыр.
Қазақстан мен Өзбекстан – өңірлік көшбасшы елдер ретінде бұл процестерге бейімделіп, ішкі тұрақтылық пен сыртқы серіктестікті теңгеруге тырысуда. Екі елдің арасындағы көпжақты қарым-қатынас осы жағдайларда стратегиялық маңызға ие бола түсуде.
Негізгі сын-қатерлер:
- Геосаяси бәсекелестік және сыртқы қысым
Ресей–Батыс, Қытай–АҚШ арасындағы текетірестер Қазақстан мен Өзбекстанға да әсер етуде. Бұл елдер аймақтағы экономикалық жобаларға, сауда бағыттарына, инфрақұрылым мен инвестиция ағынына ықпал етеді.
Қазақстан мен Өзбекстан мұндай жағдайда бейтараптық пен көпвекторлы саясатты ұстанып отыр.
- Су ресурстары мен экологиялық дағдарыс
Сырдария мен Әмудария өзендерінің азаюы, Арал теңізінің тартылуы, климаттың жылынуы ауыл шаруашылығы мен энергия өндірісіне қауіп төндіреді.
Бұл мәселе трансшекаралық келісімдерді, ортақ мониторинг жүйесін қажет етеді.
- Экономикалық тәуелділік және әртараптандыру қажеттілігі
Қазақстан мен Өзбекстан экономикасы көбінесе шикізатқа, ауыл шаруашылығына тәуелді.
Технологиялық жаңғыру, цифрландыру, ортақ инновациялық хабтар құру – уақыт талабы.
- Шекаралық өткізу пунктерінің жүктемесі
Қазіргі өткізу бекеттері тауар мен адамдар ағынына толық сәйкес келмейді, бұл кедендік кешігулерге әкеліп отыр.
Инфрақұрылымды жаңғырту және цифрлық басқару жүйелерін енгізу – маңызды шешім.
- Жастар миграциясы және кадр тапшылығы
Өзбекстаннан Қазақстанға еңбек мигранттары ағыны жыл сайын артып келеді.
Бұл – бір жағынан еңбек нарығын қамтамасыз етсе, екінші жағынан әлеуметтік шиеленіс пен интеграция мәселелерін тудырады.
Болашақ даму мүмкіндіктері:
- Ортақ экономикалық аймақ құру
Қазақстан мен Өзбекстан 2030 жылға дейінгі жоспарларында екіжақты еркін сауда аймағы немесе өндірістік кооперация платформасы құруды қарастыруда.
Түркістан – Ташкент – Жизақ – Шымкент осі экономикалық белдеу ретінде дами алады.
- «Жасыл даму» және климаттық әріптестік
Қос ел күн, жел және су энергетикасы саласында ынтымақтастықты арттыру мүмкіндігі мол.
«Жасыл қаржы», жасыл технологиялар трансферті, Арал экологиялық бағдарламасы – ортақ бастамалар ретінде қарастырылуда.
- Цифрлық интеграция
Ортақ кедендік блокчейн, электрондық сауда алаңдары, біріккен финтех жобалар құру арқылы экономикалық байланысты цифрлық деңгейге көтеруге болады.
Студенттер мен жас мамандар үшін бірлескен онлайн-білім платформалары әзірлеу – өзекті.
- Аймақтық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру
Шекара қауіпсіздігі, экстремизммен күрес, киберқауіпсіздік – екі елдің күш біріктіруін қажет етеді.
Осыған байланысты біріккен жаттығулар, ақпарат алмасу жүйелері, шекарааралық байланыс орталықтары құрылуда.
- Гуманитарлық хабтар мен мәдени астана жобалары
Түркістан мен Самарқанд қалаларын түркі әлемінің мәдени орталығы ретінде дамыту ұсынылуда.
Ортақ театр фестивальдері, мәдениет күндері, көрмелер мен көркемсурет жобаларына мемлекеттік қолдау артуы қажет.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы қарым-қатынас қазіргі жағдайда жаңа кезеңге аяқ басты – ендігі мақсат прагматикалық, ұзақмерзімді және тиімді әріптестікке көшу. Ол үшін:
Қос тараптың даму стратегияларын үйлестіру;
Аймақтық ұйымдар шеңберіндегі ортақ жобаларға басымдық беру;
Экономика мен мәдениеттің әртүрлі секторларында терең интеграциялау қажет.
Сын-қатерлер мен қауіптерге қарамастан, Қазақстан мен Өзбекстан арасында айтарлықтай әлеует бар. Бұл қатынастарды сапалы деңгейге шығару – тек екі ел үшін ғана емес, бүкіл Орталық Азия кеңістігінің тұрақтылығы мен өркендеуі үшін стратегиялық маңызы бар міндет.
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы қарым-қатынас – Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің өзегіне айналды. Екі елдің тарихи, мәдени, экономикалық байланыстары стратегиялық әріптестік пен одақтастықтың жаңа деңгейіне көтеріліп отыр.
Жақын болашақта сауда көлемін 10 млрд долларға дейін арттыру, мәдени байланыстарды тереңдету, ортақ жобалар арқылы аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету – басты мақсат болып қала бермек.
