Гаагада НАТО-ның саммиті өтеді

24-26 маусым аралығында Гаагада НАТО саммиті өтеді.Ішкі келіспеушіліктердің күшеюі аясында альянсқа мүше мемлекеттер бірліктің көрінісін сақтауға тырысуда. Дегенмен, тұрақсыз халықаралық жағдайға, жаһандық қауіпсіздіктің өзгеруіне және АҚШ президенті Дональд Трамптың протекционизміне байланысты ұйымның алдында күрделі мәселелер тұр.
• 24-26 маусымға жоспарланған Гаагадағы НАТО саммиті басталмай тұрып көптеген өзгерістерге ұшырады. Алдыңғы саммиттерге құрметті қонақ болған Украина президенті Владимир Зеленскийдің қатысуы туралы мәселе ұзақ уақыт бойы күмілжіп жүрген еді. Мамыр айының соңында шақыру жіберілді, бірақ оның толыққанды жұмыс бағдарламасы және мемлекет басшыларымен ресми кездесулері болмайды. Оның үстіне Украина-НАТО кеңесінің отырысы бағдарламадан алынып тасталды. Зеленскийдің өзі қатысатынын әлі жарияламағанына қарағанда, оның кеңсесі де сапардың тиімділігіне күмән келтіреді.
• Жалпы алғанда, алдағы саммит дәстүрлі үш күндік қарқынды шарадан бір жарым сағатқа созылатын бір жұмыс сессиясына дейін қысқартылды. Онда Украинаға сілтемелердің ең аз саны бар коммюнике қабылданады және жалғыз шешім әскери шығындарды ЖІӨ-нің 3,5% дейін ұлғайту туралы уәде болады. Алайда, бұл шешім Оңтүстік Еуропа елдерінің, ең алдымен, қорғаныс шығындары 2% тосқауылға да жетпейтін Испанияның белсенді наразылығынан кейін оның орындалуын 10 жылға кейінге қалдырып, жұмсартылды. Бұл күрт қысқарту Дональд Трампты саммитке соңына дейін қатысуға ынталандыру және Канададағы G7 отырысында оқиғалардың қайталанбауы үшін жүзеге асырылуда.
• Одаққа мүше елдердің Гаагадағы кездесудің нәтижесінен қорқуына негіз бар. Таяу Шығыстағы дағдарыс қарқын ала бастағаннан кейін және Америка Құрама Штаттары Иранға соққы бергеннен кейін, бұл қақтығыс Вашингтон үшін бірінші орынға шығып, Украина мен Еуропаның қорғаныс қажеттіліктерін ығыстырды. Осының аясында Трамптың Еуропалық Одақтың өз қорғанысына көбірек инвестиция салуы туралы бұрыннан келе жатқан талаптары әсіресе Ақ үй үшін өзекті болып отыр. Осыған байланысты Еуропада американдық әскерлердің Еуропадан кенеттен шығарылуы мүмкін деген алаңдаушылықтар да арта түсуде.
Ұйымды қаржыландыру
• Мұның бәрі ұлттық мүдделер мен қауіпсіздікке көзқарастардағы айырмашылықтарға байланысты батыс елдері арасындағы қайшылықтардың күшеюі аясында болып жатыр. Атап айтқанда, Канадада өткен «Үлкен жетілік» саммитінің нәтижесіз болғаны осыдан. Нидерландыда өтетін НАТО саммитінде, соның ішінде қаржылық міндеттемелерді бөлуге байланысты даулар туындауы мүмкін. Келісімдерде қарастырылғандай, барлық мүше мемлекеттер ЖІӨ-нің 2 пайызын қорғанысқа жұмсамайтындықтан, бұл басқа қатысушылардың наразылығын тудырады. Атап айтқанда, 2024 жылы НАТО-ның 32 елінің 22-сі ғана қорғанысқа ішкі жалпы өнімнің кем дегенде 2 пайызын жұмсаған.
• Дональд Трамптың сыртқы саяси риторикасына тән протекционистік бағыт экономикалық пайда мен ауыртпалықты бөлісудегі әділеттілік тұрғысынан халықаралық міндеттемелерді қайта бағалауды қамтиды. Өткенде Трамп еуропалық одақтастардың НАТО-ның қорғаныс бюджетіне аударған жарналарының деңгейіне бірнеше рет наразылығын білдіріп, ұжымдық қауіпсіздік үшін әділ төлем жасау мәселесін көтерген. АҚШ-тың альянстан тез шығуының ресми механизмі болмаса да — ұзақ ішкі процедуралар мен Конгресстің мақұлдауын талап етеді, ал Вашингтонның бұл туралы шешім қабылдауы екіталай — одақтастарға риторикалық қысым және альянстың істеріне қатысуды азайту қаупі өзара әрекеттесу тиімділігі мен ішкі шиеленістің төмендеуіне әкелуі мүмкін.
• Америка Құрама Штаттары болмаса, альянстың әлеуеті күрт төмендейді: әскери күштің, барлау ресурстарының, логистиканың және жаһандық қатысудың маңызды бөлігін Америка қамтамасыз етеді. Брюссель мен Вашингтон арасындағы мүдделер қақтығысының аясында еуропалық мемлекеттер өздерінің шығыстарын айтарлықтай ұлғайтуға, стратегиялық нұсқауларды қайта қарауға және еуропалық қорғаныс интеграциясы үдерістерін жеделдетуге мәжбүр.
• Дегенмен, Еуроодақта қуатты әскери қорғаныс жүйесін құру жақын болашақта толыққанды «ішкі» қорғанысты қалыптастыру ықтималдығын төмендететін бірқатар шектеулерге тап болады. Атап айтқанда, одақ ішінде қауіп-қатер сипаты мен сыртқы саясат басымдықтары туралы біртұтас көзқарас жоқ. Сонымен қатар, мүше мемлекеттердің әскери әлеуеті бөлшектенген күйінде қалып отыр. Қаржылық шектеулер мен басқа басымдықтармен бәсекелестік, мысалы, энергетикаға көшу, әлеуметтік саясат және көші-қон проблемалары да әскери шығындардың ауқымды ұлғаюына кедергі келтіреді.

Негізгі қауіптер
• НАТО-ның сыртқы қауіп-қатерлерді бағалауында да айырмашылықтар бар: Еуропа елдері Украина мен Ресей арасындағы қақтығысқа назар аударса, АҚШ Иран мен Израиль арасындағы текетіреске назар аударуда. Сонымен бірге, Украинаны қолдау мәселесі көмек көлемі, қатысу дәрежесі және Еуропа қауіпсіздігі үшін қақтығыстың ұзақ мерзімді салдарын бағалаудағы айырмашылықтарға байланысты белсенді талқылауларды тудыруда. Трамп Мәскеу мен Киев арасында келіссөз жүргізу қажеттігін алға тартады, ал еуропалықтар осы кезеңде қақтығыстың дипломатиялық жолмен аяқталуын Ресей алдындағы әлсіздіктің белгісі деп санайды.
• Таяу Шығыстағы тұрақсыздыққа келетін болсақ, Еуропа елдері үшін бұл қақтығыс миграция және терроризммен күрес мәселелеріне де әсер етеді. Дегенмен, АҚШ ең алдымен аймақтағы негізгі серіктесі – Израильді қолдауға мүдделі. Сонымен бірге, аймақтағы жағдайдың шиеленісуінің салдарына айналған гуманитарлық дағдарыс Вашингтонға әсер етпей тұр десе де болады.
• Бұған қоса, альянс кеңею тетіктері – жаңа мүшелерді қабылдау және соған байланысты қауіпсіздік кепілдіктері, әсіресе, геосаяси шиеленістердің күшеюі жағдайында сұрақтарды көтеруде. Бұл, ең алдымен, Еуропаның Украинаны альянсқа қосу туралы уәдесіне қатысты. Трамп бұл қақтығыстың себептерінің бірі екенін атап өтті, дегенмен Вашингтон да, Брюссель де бұл жоспарлардың жақын болашақта орындалмайтынын түсінді.

• Еуропа мен Америка Құрама Штаттары арасында жинақталған келіспеушіліктерді ескере отырып, НАТО-ның жақын болашақта дамуының ең ықтимал сценарийі одақтың оның мүшелері арасында жауапкершілікті қайта бөлуге бейімделуі болады. Еуропа елдерінің үлкен стратегиялық автономияға және қорғаныс қабілетін ішкі нығайтуға ұмтылуы аясында блок аясында еуропалық құрамды дамыту бастамаларының маңыздылығы артып келеді. Алайда бұл қаржыландыру мәселесіне және Еуропа елдерінің әскери жүйелерінің бытыраңқылығына тап болып отыр. Сонымен қатар, Америка Құрама Штаттары негізгі ойыншы болып қала отырып, әсіресе аймақтық мәселелерде белгілі бір функцияларды серіктестеріне көбірек ауыстырады.
• Ұжымдық қауіпсіздікті нығайтуға деген жалпы ұмтылысқа қарамастан, одақ ұлттық мүдделер мен одақтас тәртіп арасындағы ымыраға келуді үнемі дамыту қажеттілігімен бетпе-бет келіп отыр. НАТО-дағы негізгі келіспеушіліктер қорғаныс шығындарын бөлу, қауіпсіздік басымдықтарын анықтау, альянсты кеңейту және сыртқы серіктестермен өзара әрекеттесу мәселелерінде туындайды. Қаржылық ауыртпалық өте нәзік мәселе болып табылады, өйткені барлық мүше мемлекеттер қорғанысқа арналған ЖІӨ-нің келісілген 2% жоспарын орындамайды, бұл жарнаның әділдігі мен теңдігі туралы пікірталастарға әкеледі.