Рухани бірліктің ордасы болған…
Түркістан облысы еліміздегі орта ғасырлардағы сәулетшілер жасаған ең көп ескерткіштермен, соның ішінде кейінгі кездегі ескерткіштермен танымал. «Ишан-базар» Аққойлық мешіті солардың ішіндегі ауқымдысы. Бүгінде рухни орданы зерттеру жұмыстары жүргізілуде. Ғалымдар көптеген тарихи құнды дүниелерді зерттеу үстінде.
Зерттеушілер жазғандай, 19-20 ғасырлар тоғысында Орталық Азия тарихында діннің орны өте күшті болды. Түркістан өлкесінде негізінен сопылық бауырластық кең тараған. Бауырластардан бөлініп шыққан қаляндарлар, діндар сопыларды да жеке тармақ деп атауға болады.19 – 20 ғасырдың басындағы кезеңде, ғұрыптардың бытыраңқылығына байланысты Орта Азиялық сопылық ишанизм формасына ие болды, бұл кезде әрбір ишан өз ізбасарларын жинап, дербес діни өмір сүрді. «Ишан» сөзі парсы тілінен шыққан және үшінші жақ көпше түрдегі есімдік, яғни «олар» деген мағынаны білдіреді, бұл мұсылман халықтарының алдында ғана емес, сыйлы адамдарды атамау әдетінен шыққан. Жергілікті тарихшылардың айтуынша, Орталық Азиядағы әрбір қалада кем дегенде бір ишан болған, ал ірі қалаларда бірнеше, әрі атақтылары болған. Сонымен бірге тікелей ишанның қол астында, оның ханакада өмір сүрген адамдар ғана емес, белгілі бір сопының рухани басшылығын мойындағандардың бәрі муридтер (сопылықтағы шәкірттер) болып саналды. Бүкіл қазақ рулары мен тайпалары, әдетте, қожа руынан шыққан кейбір сопылармен рухани байланыста болды. Ишандардың қызмет аясы алуан түрлі болды. Жақсы психотерапевт болғандықтан, дәстүрлі медицинаның қыр-сырын жетік білген олар медициналық көмек те көрсетті.
Олардың ішінде ең алдымен әулие ретінде құрметтелетін ишандар халық санасында Алла мен қарапайым адамдар арасындағы делдал ретінде қарастырылды. Ал мол құрбандыққа келетін болсақ, дереккөздер ишандардың мұндай әрекеттерін әртүрлі түсіндіреді. Біреулер ишандар алған мол сый-сияпаттың көбі мешіт, медресе, қажыларға арналған аулалар салуға кеткенін айтып, тек оңды түрде жазады. Сонымен бірге олар шын мәнінде көптеген ишандардың «идеяға жанқиярлықпен қызмет етіп, толық альтруизм көрсетуіне» назар аударады. Олар әкелген сыйлықтарын кедейлерге таратады, жалдамалы емес болып қалады… қатаң тақуалық өмір салтын ұстанып, исламды нық уағыздайды, өйткені бұл «сопылардың» миында сынуы мүмкін. Мұндай ишандардың ықпалы зор, олардың есімдері мұсылмандар арасында жаңғырады. Ал ишандар арасында мұндай адамдар шынымен де аз болған.
Кейіннен адамдарды ажал індетінен өз еркімен құтқарған бұл ишанның «жауын-шашынсыз өлі жерлерді тірілтіп, көпір салудағы пайдалы істері үшін айналадағы қырғыздар (қазақтар) мен сарттарды біріктіруге тырысқанын естеліктерден де кездестіруге болады. Мүридтерінің күшімен ол Ташкенттен 25 верст жерде Ишан-Базар деп аталып кеткен кең-байтақ жерді суландыруға қол жеткізді. Айнала ишанның ең адал ізбасарлары қоныстанған жаңа ауылда – әуелі көшпенділерде, содан кейін қыш үйлерде мешіт бой көтерді. Ишанға табыну үшін мұнда көптеген адамдар ағыла бастады. Осы кезде базар құрылды. Ишанның өзі ешнәрсе алмайды, барлық садақаны кедей-кепшіктерге таратады, сатып алуға құштарлығы жоқтығы үшін халықтың ерекше ықыласына бөленді.
Оңтүстік Қазақстан облысы тарихи-өлкетану музейінің археология бөлімінің меңгерушісі А.Рүстемов Ордабасын ауданында Аққойлы ауылының шығыс шетінде Қазақстанның діни сәулет өнеріне тән емес құрылыстың яғни Ишан Базары мешітінің тұрғанын жазған.
Бұл аймақ өз уақытында Арыс өзені алабындағы қайнаған нүкте, бүкіл ауданның орталығы және діндарлар үшін діни және қоғамдық өмірдің тартымды нүктесі болды. Мереке күндері мұнда базарлар мен жәрмеңкелерде сауда қызып, айналадағы халық жиналатын. Сондықтан мешіт те, оның маңы да «Ишан базары» деп атала бастады. Мешіттің басқа атаулары – Күмеш (өзен атымен), Аққойлы (жергілікті рудың бірінің аты). Жартылай ұмытылған атау – Ахун мешіті, ол мешіт жанындағы медреседе оқыған қазақ ақыны Нысанбайұлы Нұралының (1857-1930) есімі. Мешіттің құрылысы 1880 жылдардан бастау алатыны белгілі. Ол шамамен үш онжылдықта салынды, бірақ аяқталмай қалды.
Бұл жағдай ескерткіштің сәулеттік қасиетіне еш әсер еткен жоқ, ал «Ишан базар» мешіті нағыз сәулет өнерінің үлгісі болды. Өткен ғасырдың 80-жылдарына қарай ескерткіштің күйі құтырған атеизм дәуіріндегі әрекеттердің ұзақ тізімін толықтырып, қираған қиранды көрініс болды.
Ишан базары сияқты мешіттер намазғах, немесе муссала немесе идгах деп аталды. Олар қала шегінен тыс жерде немесе базарлары бар ірі ауылдардың жанында салынған.
Көп күмбезді мешіт тоғыз бөлмеден тұрды: кең намазхана, михраб, солтүстік пен оңтүстікте көршілес жұп шаршы бөлмелері бар. Кең аркалар михраб залын бөлмелермен байланыстырып, ағынды кеңістік сезімін тудырды. Ғимараттың бұрыштарында медресе имамдары мен шәкірттеріне арналған һуджралар болды.
Мешіттің әшекейі күннің шығысына және намазға бас иетіндерге қараған дамыған болды. Бүкіл құрылымда негізгі намазхананы жауып тұрған жоғары цилиндрлік барабандағы орталық күмбез басым болды. «Ишан базары» мешітін салу кезіндегі сәулет және құрылыс техникасы алғаш рет Самарқандтағы Бибі-ханым құрылысы кезінде (1399-1404) қолданылған.
Өкінішке орай, арамыздан кеткен тарихшы-археологтың сөзін Спорт мұражайының сектор меңгерушісі де растады. Х.Мұңайтпасова Е.Әшірбердиев: «Мешіт он төрт күмбезбен безендірілген. Бір кездері мұнда медресе болып, жергілікті тұрғындар рухани білім алған. Мұнда бай кітапхана болды, өкінішке орай, қазір ол жоғалып кетті. Мешіт 1926 жылы жабылды». Өкінішке қарай, мешіттің тарихы туралы құжаттар Ташкент мұрағатында сақтаулы. Жуырда Қазақстан мен Өзбекстан арасында мұрағат құжаттарын пайдалану туралы келісім қабылданды. Зерттеушілердің пайымдауынша, Аққойлы мешітінің әлеуметтік жағдайы тек мұсылмандық рәсімдер орындалатын, мүридтер имамдар дайындайтын орыннан да асып кеткен. Ишан Базар қалың жұртшылықты рухани бірліктің ордасы ретінде ғана емес, керек кездегі қоғамдық бірліктің орталығы ретінде де өзіне тартты.
