XXI ғасырда жаһандану үрдістері әлем елдерін экономикалық интеграцияға итермелеуде. Бұл тұрғыда ТМД кеңістігінде құрылған Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) – посткеңестік мемлекеттердің экономикалық бірігуге деген талпынысының нәтижесі. Бұл ұйымның қалыптасуы мен дамуында Қазақстан Республикасы ерекше рөл атқарды. Бірінші Президенттің бастамасымен ұсынылған ЕАЭО идеясы бүгінде аймақтық экономикалық ықпалдастықтың нақты үлгісіне айналды.
Еуразиялық экономикалық одақтың негізі 1994 жылы Нұрсұлтан Назарбаевтың Мәскеу мемлекеттік университетінде сөйлеген сөзінде қаланды. Онда ол Еуразиялық экономикалық кеңістік құру идеясын алғаш рет ұсынды.
1990-жылдары бұл бастама негізінен теориялық сипатта болғанымен, 2000 жылы Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (ЕурАзЭҚ) құрылып, интеграцияның нақты қадамдары басталды. 2010 жылы Кеден одағы, 2012 жылы Бірыңғай экономикалық кеңістік іске қосылды. Ақырында, 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуразиялық экономикалық одақ ресми түрде жұмысын бастады. Оның құрамына Қазақстан, Ресей, Беларусь, кейінірек Армения мен Қырғызстан қосылды.
Қазақстан ЕАЭО-ның бастамашысы әрі белсенді қатысушысы болды. Н.Назарбаев интеграцияның ерікті, тең құқықты және өзара тиімді негізде жүзеге асуын басты қағида ретінде ұсынды. Қазақстан үшін ЕАЭО – тек экономикалық емес, геосаяси стратегиялық құрал.
Қазақстан ЕАЭО шеңберінде келесі бастамаларға басымдық берді:
— Бірыңғай нарық қағидатын енгізу;
— Инфрақұрылымдық жобаларды дамыту (мысалы, «Нұрлы жол» мен Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасын түйістіру);
— Кедергілерді жою және еркін тауар, қызмет, капитал мен жұмыс күшінің қозғалысын қамтамасыз ету.
ЕАЭО – 180 миллионнан астам халқы бар, 20 миллион шаршы шақырымға жуық аумақты қамтитын, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті бірлестік. Одақтың маңызы мына бағыттарда көрінеді:
Экономикалық: кедендік шекаралар жойылып, ішкі сауда жеңілдеді; өндірістік кооперация дамыды.
Саяси: мемлекеттер арасындағы сенімді арттырып, геосаяси тұрақтылықты нығайтты.
Әлеуметтік: азаматтарға одақ ішінде еркін еңбек ету, білім алу және кәсіп жүргізу мүмкіндігі туды.
Инфрақұрылымдық: транзиттік әлеуетті дамытуға жағдай жасалды, логистика мен көлік дәліздері жақсарды.
Қазақстан ЕАЭО аясында бірнеше маңызды жетістіктерге қол жеткізді:
— Ішкі сауда айналымы артты, экспорттың жаңа нарықтары ашылды;
— Инвестициялар көлемі өсті, бірлескен кәсіпорындар құрылды;
— Қазақстанның өндірістік секторы үшін жаңа мүмкіндіктер ашылып, индустриялық даму үдеді;
— Жұмыс күшінің еркін қозғалысы арқасында еңбек нарығы кеңейді.
ЕАЭО-ның қызметіне қатысты сын-пікірлер де бар. Кейбір сарапшылар Одақтың Ресейге тым бағынышты екенін, Қазақстанның кейбір экономикалық секторы бәсекеге қабілетсіздікке ұшырағанын атап өтеді. Сонымен қатар, бірыңғай нарықта техникалық кедергілер мен әкімшілік шектеулер әлі де сақталып отыр. Алайда бұл қиындықтар ЕАЭО дамуының бастапқы кезеңіндегі табиғи кедергілер ретінде қарастырылады.
Еуразиялық экономикалық одақ – Қазақстанның стратегиялық көрегендігін және аймақтық интеграцияға деген белсенді ұстанымын дәлелдейтін жоба. Бұл ұйымның құрылуында Қазақстанның рөлі шешуші болды. ЕАЭО – елімізге экономикалық серпіліс беріп қана қоймай, халықаралық аренада беделін арттырды. Алдағы уақытта Одақтың тиімділігін арттыру – барлық мүше мемлекеттердің ортақ мақсаты болуы тиіс.
Еуразиялық экономикалық одақтың құрылу тарихы
Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) – бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің экономикалық және саяси ынтымақтастығын тереңдетуге бағытталған интеграциялық құрылым. Бұл бастаманың авторы және негізгі демеушісі – Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев.
1994 жылы 29 наурызда М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде сөйлеген тарихи баяндамасында Президент «Еуразиялық Одақ» құру идеясын алғаш рет жария етті. Бұл ұсыныс бастапқыда кең қолдауға ие болмағанымен, уақыт өте келе посткеңестік кеңістікте орын алып отырған экономикалық дағдарыстар мен геосаяси белгісіздіктер бұл идеяның өзектілігін айқындай түсті.
Интеграциялық үрдістер келесі кезеңдер арқылы жүзеге асты:
2000 жыл – Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың (ЕурАзЭҚ) құрылуы;
2010 жыл – Кеден одағының іске қосылуы (Қазақстан, Ресей, Беларусь арасында);
2012 жыл – Бірыңғай экономикалық кеңістіктің қалыптасуы;
2015 жылдың 1 қаңтары – Еуразиялық экономикалық одақтың ресми түрде іске қосылуы.
Қазіргі таңда ЕАЭО құрамына Қазақстан, Ресей, Беларусь, Армения және Қырғызстан кіреді. Бұл мемлекеттер арасында бірыңғай экономикалық кеңістік орнатылып, тауарлардың, қызметтердің, капитал мен жұмыс күшінің еркін қозғалысы қамтамасыз етілген.
Қазақстан ЕАЭО-ны құру және дамыту ісінде басты қозғаушы күштердің бірі болды. Н.Назарбаевтың интеграциялық бастамалары тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап айқын көрініс тапты. Қазақстан экономикалық интеграцияны елдің сыртқы саясатының маңызды бағыты ретінде анықтап, көршілес мемлекеттермен ынтымақтастықты тереңдетуге ұмтылды.
Қазақстанның ЕАЭО аясындағы негізгі ұстанымдары:
Еріктілік пен тең құқықтылық қағидаттары – Интеграция тек өзара тиімділік негізінде жүзеге асуы тиіс;
Экономикалық прагматизм – Ұлттық мүддені ескере отырып, нақты экономикалық пайдаға басымдық беру;
Бейтараптық пен көпвекторлық саясат – ЕАЭО-ны басқа халықаралық ұйымдармен, әсіресе ЕО, ШЫҰ және ҚХР-мен ынтымақтастықта дамыту.
Қазақстан Одақ шеңберінде көптеген бастамаларды ілгерілетті. Мысалы, «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасын Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасымен үйлестіру арқылы транзиттік әлеуетті арттыру көзделді. Сонымен қатар, Қазақстан цифрландыру, инновациялар мен жасыл экономика салаларында одақтық ынтымақтастықты нығайтуды көздеді.
ЕАЭО-ның маңызы бірнеше қырынан көрінеді:
Экономикалық өлшем: Одақ елдері арасында кедендік шекаралар жойылып, ішкі сауда айналымы едәуір артты. Бірыңғай техникалық регламенттер енгізіліп, ортақ нарық құрылды.
Геосаяси фактор: ЕАЭО – ТМД кеңістігіндегі интеграцияны тереңдетудің баламасыз механизмі. Бұл ұйым жаһандық державааралық бәсекелестік жағдайында аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету құралы ретінде де қызмет атқарады.
Әлеуметтік аспект: ЕАЭО елдерінің азаматтарына жұмысқа орналасу, білім алу және кәсіп ашу мүмкіндіктері кеңейді.
Көлік-логистика саласы: Қазақстанның географиялық орналасуы ЕАЭО-ның транзиттік мүмкіндіктерін кеңейтуге жол ашады.
Жалпы, Еуразиялық экономикалық одақ – посткеңестік кеңістіктегі интеграцияның нақты нәтижесі. Бұл ұйымның құрылуында Қазақстан Республикасының бастамасы, ұстанымы және белсенді рөлі шешуші мәнге ие болды. Қазақстан ЕАЭО аясында экономикалық, геосаяси және әлеуметтік бағыттарда елеулі жетістіктерге қол жеткізіп, өзінің стратегиялық бағдарын нақтылай түсті. Осы одақ арқылы еліміз аймақтық көшбасшы ретінде өзін танытып қана қоймай, жаһандық деңгейде де ықпалды мемлекет ретінде қалыптасып келеді.
Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы Қазақстан үшін жаңа экономикалық мүмкіндіктер ашты. Сауда-саттық көлемі ұлғайып, өндірістік кооперация кеңейді. ЕАЭО-ның ішкі нарығында кедендік тосқауылдардың алынуы Қазақстандық кәсіпкерлерге одақтың барлық аумағында өз өнімін кедергісіз өткізуге жол ашты.
Мысалы, 2015 жылдан кейін Қазақстанның Ресеймен және Беларусьпен тауар айналымы айтарлықтай артты. ЕАЭО-ға мүше елдермен Қазақстанның экспорты негізінен келесі бағыттарда дамыды:
— Ауыл шаруашылығы өнімдері (бидай, ұн, майлы дақылдар, ет өнімдері);
— Металлургия және химия өнеркәсібі (болат, алюминий, тыңайтқыштар);
— Машина жасау және жеңіл өнеркәсіп өнімдері.
Бұл көрсеткіштер Қазақстанның ЕАЭО нарығында белгілі бір салаларда бәсекеге қабілетті екенін көрсетеді.
Сонымен қатар, Қазақстанға ЕАЭО-дан келетін импорт көлемі де артты. Бұл шетелдік (әсіресе ресейлік) технология, жабдық және тауарлар нарығының кеңеюін қамтамасыз етті, бірақ кейбір отандық өндірушілер үшін бәсекелестікті күшейтті.
ЕАЭО аясында Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы артты. Бірыңғай экономикалық кеңістіктің құрылуы ірі инвесторларға бірнеше елдің нарығына бірден шығуға мүмкіндік берді. Бұл жағдай Қазақстандағы индустриялық-инновациялық жобаларды дамытуға септігін тигізді.
«Қазақ-Беларусь трактор зауыты», «ЕуроХим» (Ресей-Қазақстан), «Қазақстан-Қытай логистикалық орталығы» секілді бірлескен кәсіпорындар құрылды. Бұлар тек ішкі нарық үшін ғана емес, ЕАЭО аясындағы және одан тыс елдерге де өнім шығаруды көздейді.
Сонымен қатар, Қазақстан Үкіметі шетелдік инвестицияларды тарту мақсатында арнайы экономикалық аймақтар (АЭА), индустриялық парктер мен технопарктер жүйесін кеңейтті. Бұл одақ ішіндегі өнеркәсіптік кооперацияны дамытуда маңызды рөл атқарды.
ЕАЭО азаматтарының еңбек ету бостандығы – одақтың маңызды жетістіктерінің бірі. Қазақстан азаматтары Ресей, Беларусь, Армения және Қырғызстанда жұмыс істеуге құқылы, сол сияқты осы елдердің азаматтары да Қазақстанда кедергісіз еңбек ете алады.
Қазақстанда ресейлік, қырғыз және армян жұмысшыларының саны артты. Бұл бір жағынан еңбек нарығының икемділігін арттырса, екінші жағынан ішкі жұмысбастылық пен жалақы мәселелеріне әсер етті. Бірақ тұтастай алғанда, еңбек ресурстарының еркін қозғалысы ЕАЭО ішіндегі адам капиталының тиімділігін арттырды.
Қазақстанның географиялық орналасуы – ЕАЭО аясында транзиттік тасымалдарды дамытуға үлкен мүмкіндік беріп отыр. ЕАЭО мен Қытай арасындағы сауда ағыны Қазақстан аумағы арқылы өтеді, бұл елдің көлік-логистикалық саласына жаңа серпін берді.
Негізгі жобалар:
— «Нұрлы жол» бағдарламасы мен «Бір белдеу – бір жол» бастамасының түйісуі;
— «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» транзиттік дәлізі;
— Қорғас – Шығыс қақпасы» арнайы экономикалық аймағы.
Бұл жобалар Қазақстанның ЕАЭО ішіндегі ғана емес, Орталық Азия мен Еуропа арасындағы көпір ретіндегі рөлін нығайтты.
Соңғы жылдары ЕАЭО цифрлық экономиканы дамытуға бет бұрды. Қазақстан бұл бағытта белсенді рөл атқаруда. «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы ЕАЭО-мен үйлестіріліп, кедендік рәсімдерді автоматтандыру, электронды сауда және электронды құжат айналымы секілді бағыттарда жұмыстар атқарылды.
2020 жылдан бастап цифрлық техникалық регламенттерді біріздендіру, біртұтас кедендік мәліметтер базасын құру және логистиканы цифрландыру шаралары қолға алынды.
ЕАЭО аясындағы Қазақстанның экономикалық жетістіктері мен қиындықтары қатар жүруде. Одақ еліміздің ішкі нарығын кеңейтіп, экспортты ұлғайтуға, өндіріс пен инвестицияларды ынталандыруға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, еңбек көші-қоны, импортқа тәуелділік және ішкі бәсекенің күшеюі сынды мәселелер де өзекті болып қала беруде.
Дегенмен, ЕАЭО – Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар алаң. Бұл ұйымның шеңберінде ел өзінің экономикалық әлеуетін арттырып, аймақтық және жаһандық деңгейдегі орнын күшейтіп отыр.
Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы мен дамуы бірқатар жетістіктерге жеткенімен, оның шеңберінде бірқатар түйткілдер де бар. Бұл мәселелер экономикалық, саяси және институционалдық деңгейлерде байқалады.
- Сауда кедергілері мен ұлттық шектеулердің сақталуы
Одақтың басты қағидаларының бірі – ішкі нарықтағы еркіндік болса да, кейбір елдер тарапынан кедергілер қолданылып келеді.
- Экономикалық асимметрия
ЕАЭО құрамындағы мемлекеттердің экономикалық әлеуеті біркелкі емес.
- Шешім қабылдаудағы бюрократиялық қиындықтар
ЕАЭО органдарының шешім қабылдау механизмі күрделі әрі баяу.
Соған қарамастан, ЕАЭО – тек экономикалық емес, сонымен қатар геосаяси жоба ретінде де бағаланады.
Қазақстан мен басқа елдердің ұстанымы – ЕАЭО-ны таза экономикалық ұйым ретінде сақтау. Сондықтан Қазақстан көпвекторлы саясат шеңберінде Батыс, Қытай және Түркиямен де белсенді әріптестік жүргізіп келеді.
Қазақстанның тәуелсіз сыртқы саясатын сақтау және ішкі экономикалық мүдделерін қорғау – елдің ЕАЭО шеңберіндегі басты стратегиялық мақсаты.
Қазақстанда ЕАЭО туралы қоғамдық пікір әртүрлі. Бір жағынан, халықтың бір бөлігі бұл ұйымды экономикалық мүмкіндіктер көзі ретінде бағаласа, екінші жағынан – ұлттық егемендікке қауіп ретінде қарайтындар да бар.
Әлеуметтік зерттеулер нәтижесі:
— Қазақстан азаматтарының 60–70%-ы ЕАЭО-ны оң бағалайды (сауда, жұмыс, білім мүмкіндіктері үшін);
— Ал 25–30%-ы қауіптенеді (шетелдік жұмысшылар, ұлттық өндіріс әлсіреуі, саяси ықпал).
Кейбір сарапшылар интеграцияны тереңдету қажет десе, басқалары қазіргі форматын сақтау немесе тіпті реформалау қажеттігін алға тартады.
Еуразиялық экономикалық одақ – бір жағынан Қазақстан үшін экономикалық мүмкіндіктер алаңы болса, екінші жағынан күрделі саяси-экономикалық шындықтармен беттестіретін орта. ЕАЭО шеңберінде Қазақстан мүддесін тиімді қорғап, интеграцияның әлсіз тұстарын еңсеру жолында белсенді саясат жүргізуде.
Болашақта бұл ұйымның тиімділігі оның ішкі реформалар мен мүше елдердің өзара тең құқықтылығына негізделген серіктестік ұстана алуына байланысты болмақ. Қазақстан осы одақта өз ұстанымын сақтай отырып, ұлттық экономиканы дамытудың жаңа мүмкіндіктерін игеруді жалғастыруы тиіс.
Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы интеграциялық процеске қатысуы – ХХІ ғасырдың басындағы ең маңызды геосаяси әрі экономикалық бастамалардың бірі болды. ЕАЭО-ның құрылуы Қазақстан үшін ішкі нарықты кеңейтуге, экспорттық әлеуетті арттыруға, инвестиция тартуға және өндірістік кооперацияны дамытуға нақты мүмкіндік туғызды.
