Қазақстан Республикасы мен Әзірбайжан Республикасы арасындағы ресми дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 30 тамызда орнады. Бұл кезең екі ел де тәуелсіздік алып, халықаралық аренада жаңа серіктестермен байланыс орната бастаған уақытқа сәйкес келді. Екі мемлекеттің де түркі дүниесіне тиесілі, тарихи және мәдени тамыры ортақ болғандықтан, дипломатиялық байланыстар тез арада дамып, сенімді әріптестікке айналды.
1994 жылы Қазақстан Бакуде өз Елшілігін ашты. 2007 жылы Астанада Әзірбайжан Елшілігі жұмысын бастады. Осы кезеңнен бастап екіжақты қатынастар саяси, экономикалық, мәдени бағыттарда кеңейіп, көпсалалы серіктестікке жол ашылды.
Мемлекет басшыларының өзара сапарлары мен келіссөздері Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы саяси диалогты нығайтып, стратегиялық ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтерді.
Президент Тоқаев 2022 жылы Бакуде былай деді: «Әзірбайжан — біз үшін бауырлас, сенімді және стратегиялық серіктес. Бізді ортақ тарих, тіл және мәдениет байланыстырады. Бұл байланыс – мызғымас достығымыздың іргетасы».
Қазақстан мен Әзірбайжан көптеген халықаралық ұйымдар аясында өзара тығыз байланыста:
- БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) — бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселелері бойынша ұстанымдары ұқсас;
- ТМҰ (Түркі мемлекеттері ұйымы) — түркі елдері арасындағы интеграциялық процестердің белсенді қатысушылары;
- ТМД (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы) — аймақтық қауіпсіздік пен экономикалық жобалар аясында серіктестік;
- ИСЕСКО, ТҮРКСОЙ, ЭКО сияқты ұйымдар шеңберінде де тығыз өзара іс-қимыл орнаған.
Қазақстан мен Әзірбайжан — түркі интеграциясы идеясының белсенді жақтаушылары. Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) аясындағы бірлескен жобалар мен бастамалар бұл серіктестікті жаңа сапалық деңгейге шығарып отыр.
2021 жылы Түркі кеңесі ТМҰ болып қайта құрылып, оның алғашқы көшбасшылық саммиттерінде Қазақстан мен Әзірбайжан белсенді қатысып, ортақ мәдени, көлік, энергетика және қауіпсіздік жобаларын талқылады.
Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы дипломатиялық байланыстардың табысты дамуы — бұл екі елдің өзара сенімі мен саяси тұрақтылығына негізделген стратегиялық серіктестік үлгісі. Мемлекетаралық диалогтың жоғары деңгейде жүргізілуі халықаралық аренада да бір-біріне қолдау білдірумен ерекшеленеді. Сонымен қатар, Түркі мемлекеттері ұйымы мен басқа да көпжақты құрылымдарда екі елдің ұстанымдарының ұқсастығы — ортақ мүдделерді айқындай түседі.
Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы экономикалық байланыс соңғы онжылдықта қарқынды дамуда. Екі мемлекет те мұнай-газ секторы басым ТМД және Каспий маңы елдері қатарына кіреді. Сонымен қатар, екеуі де Транскаспий бағытындағы көлік және логистика инфрақұрылымын белсенді дамыту арқылы аймақтық экономикалық тоғыс нүктесіне айналуға ұмтылуда.
Өткен жылы Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы тауар айналымы 500 миллион доллардан асты.
Қазақстан Әзірбайжанға 340 миллион доллардан астам сомаға тауарлық емес тауарлардың 130 түрін жеткізуді ұлғайтуға дайын екенін Қазақстан Республикасы Үкіметі хабарлаған болатын.
Бұл ретте астық жеткізуді кеңейту және Бакудегі оны сақтайтын терминалды ұлғайту арқылы Әзірбайжанға экспортты ұлғайту жоспарлануда. Қазақстан майлы дақылдар, күріш және арпа өнімдерін жеткізуді де арттыруды көздеп отыр.
Ауыл шаруашылығы тауарлары өзара сауданы қалыптастыратын жалғыз сала емес.
Қазақстанда Әзірбайжаннан 1,5 мыңнан астам бизнес өкілдері жұмыс істейді. Әзербайжандағы қазақстандық бизнестің белсенділігі де артып келеді. Ол елде 150 қазақстандық компания жұмыс істейді.
Қазақстан мен Әзірбайжан екі аймақтың көлік инфрақұрылымындағы негізгі тораптар және Транскаспий халықаралық көлік маршрутының (ТХКМ немесе Орта дәліз) негізгі қатысушылары болып табылады. Соңғы жылдары елдер көлік ынтымақтастығын тереңдете түсті, Астана Каспий теңізі бойындағы порт инфрақұрылымына инвестиция құйып, транзиттік тасымал көлемін ұлғайту үшін Баку Алат еркін экономикалық аймағын кеңейтті.
2024 жылы Баку-Тбилиси-Карс (БТК) теміржол желісін жаңғырту аяқталып, оның жүк өткізу қабілеті жылына 1 миллион тоннадан 5 миллион тоннаға дейін өсті. Орта дәліздің бұл ауқымды кеңеюін интеграцияның дамуының белгісі деп санауға болады. Бұл ретте ТИТР бойымен тасымалданатын жүк көлемі соңғы бір жылда айтарлықтай өсті.
Қазақстан мен Әзірбайжан порттары арқылы Транскаспий халықаралық көлік маршруты бойынша жүк тасымалдау 2024 жылы 20%-ға өсіп, 3,3 млн тоннаны құрады. Контейнер тасымалы 76 пайызға артып, 56,5 мыңға жетті. Ал Қытайдан жөнелтілетін контейнерлік пойыздар саны 33 есеге өсті.
2025 жылы Транскаспий халықаралық көлік маршруты арқылы тасымалдаудан 1,2 миллион доллардан астам кіріс алады деп күтуде. Ал 2030 жылға қарай ұйым бағыт бойынша қазіргі көрсеткіштерді 5-6 есеге арттыруды мақсат етіп отыр. Бұл көрсеткіштердің барлығы маршрутқа қызығушылықтың артып келе жатқанын және оның халықаралық логистикадағы маңыздылығын көрсетеді.
Ресей мен Украина арасындағы геосаяси дағдарыс жағдайында Қазақстан мен Әзірбайжан үшін Каспий теңізі арқылы альтернативті маршрут қалыптастыру аса маңызды. Бұл – «Солтүстік – Оңтүстік» және «Шығыс – Батыс» дәліздері арқылы жаһандық жеткізу тізбектерінің бір бөлшегіне айналу мүмкіндігі.
Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы инвестициялық байланыс әлі толық ашыла қоймағанымен, соңғы жылдары айтарлықтай ілгерілеушілік байқалады.
Әзірбайжан Қазақстан экономикасына 400 млн АҚШ доллардан астам тікелей инвестиция салған. Негізгі салалар: энергетика, көлік, логистика, құрылыс материалдары өндірісі.
Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы экономикалық қарым-қатынастар тұрақты түрде дамып келеді. Сауда көлемінің артуы, инвестициялық жобалардың іске асуы және логистикалық дәліздердің қалыптасуы – екіжақты экономикалық серіктестіктің сенімді негізін құрайды. Каспий теңізі арқылы транзиттік әлеуетті тиімді пайдалану – аймақтық интеграцияның жаңа кезеңіне жол ашады.
Сәуір айының басында Самарқандта өткен «Еуроодақ-Орталық Азия» саммиті Орта дәліздің стратегиялық маңыздылығын растап, оның жеткізу тізбегін әртараптандырудағы әлеуетін атап өтті. Дамытуға бес жыл ішінде шамамен 2 миллиард еуро бөлу жоспарланып отырған Транскаспий халықаралық көлік маршруты көмегімен Еуроодақ Орталық Азиямен сауда қатынастарын нығайтады деп күтуде. Ағымдағы оқиғалар, әсіресе Ресей-Украина қақтығысынан және Қызыл теңіздегі шиеленіс жағдайынан кейін құрлықтағы тасымалдауға қызығушылықтың артуы жағдайында Орта дәліз бойынша жүк тасымалдауға сұраныстың арта түсетінін көрсетеді. Бұл Қазақстан үшін де, Әзірбайжан үшін де экономикалық кірістерді арттырады, сонымен қатар олардың аймақтық және жаһандық деңгейде геосаяси ықпалын күшейтеді.
Әзірбайжан Қазақстанның мұнай экспортын әртараптандыру және дәстүрлі транзиттік бағыттарға тәуелділігін азайту стратегиясындағы маңызды серіктеске айналуда. Қазақстан мұнайының Әзірбайжан арқылы транзитін ұлғайту жөніндегі талқылаулар Каспий құбыр консорциумына (КҚК) ұшқышсыз ұшақтардың шабуылын қоса алғанда, геосаяси тәуекелдер жағдайында маңызды болды.
Қазіргі уақытта Әзірбайжанның транзиттік инфрақұрылымы, соның ішінде Баку-Тбилиси-Джейхан (БТД) және Баку-Супса құбырлары Қазақстанға балама бағытты ұсынады. Ал мұнай-газ жобаларын бірлесіп дамыту бұл стратегиялық әріптестікті одан әрі нығайта түседі.
Қазақстанның БТД арқылы шикі мұнай көлемі артып, 2024 жылы бір жыл бұрынғы 1,39 миллион тоннадан 1,46 миллион тоннаға жетті. 2024 жылы шамамен 88 миллион тонна мұнай өндіріп, оның 80 пайызын түрлі жолдармен экспорттаған Қазақстан Ресей арқылы мұнай тасымалдайтын КҚК-ға қатты тәуелді. Дегенмен, Қашағандағы өндіруді 2026 жылға қарай тәулігіне 370 000 баррельден (тәулігіне) 450 000 баррельге дейін арттыру жоспарлары экспорттық опцияларды әртараптандырудың шұғыл қажеттілігін көрсетеді.
Өткен жылдың наурыз айының басында «ҚазМұнайГаз» мен SOCAR Бакуде Әзірбайжан аумағы арқылы қазақстандық мұнай транзитінің көлемін жылына 2,2 миллион тоннаға дейін кезең-кезеңімен ұлғайту туралы келісімге қол қойған болатын.
Алып Қашаған мұнай кен орнының шикі мұнайының бірінші партиясы Баку-Тбилиси-Джейхан (БТД) құбыры арқылы жолын бастады, бұл елдің экспорттық бағыттарын әртараптандырудағы маңызды қадам болды. Әзірбайжанның Сангачал терминалында алынған мұнай қазір БТД құбыры арқылы Түркияның Джейхан портына тасымалданады.
Тағы бір үлкен әлеуеті бар сала – жасыл энергетика. Жақында Бакуде өткен «Жасыл энергетика» Консультативтік кеңесінің 3-ші министрлер отырысына Қазақстанның қатысуы елдің өңірлік және халықаралық энергетикалық ынтымақтастықты тереңдетуге, энергиямен жабдықтаудың әртараптандырылған және экологиялық таза бағыттарын дамытуға, оның ішінде жасыл энергия құрамдастарын дамытуға бейілділігін растады.
Бұл бастама 2024 жылғы қарашада Қазақстан, Әзірбайжан және Өзбекстан арасында қол қойылған «Жасыл энергетикалық дәліз» аясында Каспий теңізі арқылы жоғары вольтты кабелін салу туралы үшжақты келісімнің жалғасы болып табылады.
Бұл бастамалар жасыл энергияға қол жеткізеді және аймақтық ынтымақтастықты нығайтады. Қазақстан және Әзірбайжан жасыл энергия экспортының жаңа көкжиектерін ашып, Каспий жел энергетикасының инфрақұрылымын дамыту, жабдықтармен қамтамасыз ету, энергия саудасы мен жобаларды қаржыландыру үшін үлкен мүмкіндіктерге ие болады.
Қазақстан мен Әзірбайжан — түркі тектес, мұсылман өркениетінің өкілі болып табылатын бауырлас елдер. Екі халықтың мәдениеті, діні, салт-дәстүрі, тілдік тамыры ортақ. Бұл жақындық елдер арасындағы мәдени байланыстардың тереңдей түсуіне табиғи алғышарт болып отыр.
Қазақстан мен Әзірбайжан Түркі мемлекеттері ұйымының белсенді мүшелері ретінде түркі әлеміндегі мәдени процестердің қозғаушы күштерінің бірі. 2022 жылы Шуша қаласы Түркі әлемінің мәдени астанасы деп жарияланды. Бұл шараға Қазақстан делегациясы белсенді қатысты. «Түркі академиясы» мен «Түркі мәдениеті қоры» аясында ортақ зерттеу жобалары жүзеге асуда.
Білім беру саласындағы әріптестік те қарқынды дамып келеді: 2023 жылғы мәлімет бойынша, Әзірбайжанда 250-ден астам қазақстандық студент білім алуда. Қазақстанда да Баку мемлекеттік университетінің өкілдігі мен әзірбайжан тілі мен әдебиеті курстары бірнеше ЖОО-да жүргізіледі.Назарбаев Университеті мен Баку мемлекеттік университеті арасында академиялық алмасу жөнінде меморандумға қол қойылған. ТМҰ аясында жастар саммиттері, академиялық форумдар және студенттік жазғы мектептер ұйымдастырылады.
Қазақстандық және әзірбайжандық ақпарат құралдары арасында ынтымақтастық орнаған. Kazinform, AZERTAC, TRT Avaz сынды арналар мен агенттіктер түркі әлемінің жаңалықтарын кеңінен таратуда. 2023 жылы Астанада Түркі елдерінің ортақ медиа платформасын құру туралы ұсыныс талқыланды. Екі ел де «Түркі әлемі 2040» стратегиялық құжатын жүзеге асыруда БАҚ пен мәдениетті негізгі құрал ретінде қарастыруда.
Қауіпсіздік тұрғысынан екі ел де транзиттік қауіпсіздікті күшейтіп, трассаны трансшекаралық қылмыстан қорғауға күш салуда. Олардың қатарында қауіпсіздікті қамтамасыз етудің стандарттары мен рәсімдерін, оқыс оқиғаларға жедел әрекет ету механизмін әзірлеуге жауапты Транзиттік қауіпсіздіктің өңіраралық институтын қалыптастыру бар. Сондай-ақ жасанды интеллект арқылы мониторинг және қадағалау технологияларын енгізу мәселесі де талқылануда.
Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы қарым-қатынастар 30 жылдан астам уақыт ішінде тұрақты және көпсалалы серіктестікке айналды. Екі елдің тарихи, этникалық және мәдени жақындығы саяси сеніммен ұштасып, тығыз дипломатиялық, экономикалық және мәдени байланыстарға жол ашты.
Қазақстан мен Әзірбайжан — тек географиялық көрші елдер емес, сонымен бірге ортақ тамырдан нәр алған бауырлас мемлекеттер. Ортақ стратегиялық мақсаттар мен рухани жақындық бұл ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге толық негіз қалайды. XXI ғасырдағы түркі интеграциясының табысты жүзеге асуы осы сияқты екіжақты қатынастардың сапалы дамуына тікелей байланысты.
