1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан жауапты да бейбітшіл сыртқы саясаттың үлгісіне айналды. Жаңа мемлекеттің басты қадамдарының бірі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін өзіне мұраға қалған ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартуы болды. Бұл шешім Орталық Азияның ядролық қарудан азат аймағын (ОЯҚААҚ) құру бастамасына негіз болды, онда Қазақстан негізгі бастамашылардың бірі болды.
КСРО ыдыраған тұста Қазақстан әлемдегі ең үлкен төртінші ядролық арсеналға ие болды – құрлықаралық баллистикалық зымырандар мен стратегиялық бомбалаушы ұшақтарға орналастырылған 1000-нан астам ядролық оқтұмсықтар. Дегенмен, 1990 жылдардың басында-ақ Н.Назарбаев бастаған ел басшылығы ядролық қарудан бас тарту туралы шешім қабылдады.
1991 жылы әлемдегі ең ірі полигондардың бірі – Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы Президент Жарлығына қол қойылды. Бұл еліміздің ядролық қарусыз мәртебесіне жасалған алғашқы қадам болды. 1994 жылы Қазақстан ядролық емес мемлекет ретінде Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды, ал 1995 жылы барлық ядролық оқтұмсықтарды Ресейге беруді аяқтады.
Ядролық қарусыздану мен таратпаудың маңыздылығын түсіне отырып, Қазақстан Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ құру идеясын алға тарта бастады. Көп жылдық келіссөздерден кейін 2006 жылдың 8 қыркүйегінде Семейде Орталық Азияның ядролық қарудан азат аймағын құру туралы шартқа қол қойылды, оған Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан қатысты.
Бұл шарт қатысушылардың аумағында ядролық қаруды өндіруге, сатып алуға, орналастыруға және сақтауға тыйым салады. Сонымен қатар, ол экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ядролық материалдарды таратпау және атом энергиясын тек бейбіт мақсатта пайдалану жөніндегі міндеттемелерді көздейді.
Тиісті бастаманы Өзбекстан Президенті Ислам Каримов сонау 1993 жылы көтеріп, оның шешуші алғышарттары 1992 жылы Қазақстанның өз аумағынан ядролық қаруды шығару және ЯҚТШ-ға ҰӘҚА ретінде қосылу туралы шешімінің арқасында жасалған болатын. Қырғызстанның өкілдері белсенді рөл атқарды.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан шартқа қатысушылар болды. ЯҚТШ-ға сәйкес ядролық қаруға ие Ресей мен Қытай СANWFZ көршілес; Жаңа аймаққа тікелей жақын жерде іс жүзінде ядролық қаруға ие Үндістан мен Пәкістан орналасқан. Құжат жаңа мыңжылдықтағы бірінші NWFZ шарты болды және алғаш рет ядросыз аймақтың теңіздер мен мұхиттарға шығу мүмкіндігі жоқ. Шартқа қол қойылған жердің атымен «Семей» деп те аталып, ядролық державалар мен БҰҰ өкілдерінің қатысуымен жасалған көпжылдық жұмыстың тәжін көрсетті. Бес республиканың сарапшылары жан-жақты халықаралық көмекпен Нью-Йоркте, Женевада және Саппорода өткен кездесулерде болашақ шарттың жобасын әзірлеп, жан-жақты талқыланды.
Шартқа қатысушы мемлекеттер кез келген нысанда немесе кез келген жерде кез келген ядролық қаруды немесе басқа да ядролық жарылғыш құрылғыны зерттемеуге, әзірлемеуге, өндірмеуге, қоймалауға немесе басқа жолмен сатып алмауға, иеленуге немесе бақылауды жүзеге асырмауға міндеттенеді (3.а-бап). Сонымен қатар, шартта «кез келген ядролық қаруды немесе басқа да ядролық жарылғыш құрылғыны зерттеуге, әзірлеуге, өндіруге, жинақтауға, сатып алуға, иеленуге немесе бақылауға ешқандай көмек сұрамау немесе алмау» міндеттемесі бар. Осылайша бұл елдер ЯҚТШ бойынша өз міндеттемелерін растады. Ережелері ядролық державалардың бірінің бақылауында қалатын шетелдік ядролық қаруды мүше мемлекеттердің аумақтарында орналастыруға тыйым салмайтын ЯҚТК-нен айырмашылығы, ядролық қарудан азат аймақтар туралы шарттар қатысушы мемлекеттердің негізгі міндеттемесін қамтиды: олар құрылғылар кімге тиесілі болса да, өз аумағында «ядролық қаруды өндіруге, сатып алуға, сақтауға, таратуға немесе басқа да ядролық қаруды қолдануға жол бермеуге тиіс.
Экологиялық және радиациялық қауіпсіздік мәселелері Семей шартында маңызды орын алады. Біріншіден, «әрбір Тарап өз аумағында басқа мемлекеттердің радиоактивті қалдықтарын орналастыруды болдырмауға міндеттенеді» (3.2-бап). Шарттың бірқатар ережелері 1991 жылдың тамызында ресми түрде жабылған Семей полигонының Қазақстан аумағындағы қызметінің зардаптарына байланысты.
5-бап ядролық қаруды немесе басқа да ЖҚҚ-ны сынауға тыйым салады және 6-бапқа сәйкес қатысушы мемлекеттер «ядролық қаруды немесе басқа да ядролық жарылғыш құрылғыларды әзірлеуге, өндіруге немесе сақтауға байланысты бұрынғы қызмет нәтижесінде ластанған аумақтарды экологиялық сауықтыру бойынша кез келген күш-жігерді жеңілдету» міндеттемесін алды.
1991 жылға дейін бұл аймақтағы республикалар Кеңес Одағының ҰФҚ жұмыс істеуін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарды.
Қазақстанның жоспарларында алдағы уақытта атом электр станцияларын салу да бар. Осыған байланысты ядролық энергияны бейбіт мақсатта пайдалануға рұқсаттың (шартының 7-бабына сәйкес) маңыздылығы аз емес. Семей шарты Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа282 қол қойылғаннан кейін, сондай-ақ МАГАТЭ Қосымша хаттама үлгісін әзірлегеннен кейін жасалған ҰӘҚҚ шарттарының біріншісі болды. Шарттың 5 және 8-баптарына сәйкес қатысушы елдер ЯСЖТШ ережелерін сақтауға, сондай-ақ МАГАТЭ-мен жасасуға және Кепілдіктерді қолдану туралы келісімді ғана емес, сонымен қатар Қосымша хаттаманы да күшіне енгізуге міндеттенді. Сонымен қатар, Семей шартының Тараптары ядролық материалдар мен қондырғыларға қатысты «кем дегенде 1987 жылғы Ядролық материалды физикалық қорғау туралы конвенцияда және физикалық қорғауға қатысты МАГАТЭ әзірлеген ұсынымдар мен нұсқауларда көзделгендей тиімді» физикалық қорғау шараларын қолдануға міндеттенеді.
Шарттың депозитарийі ретінде Қырғызстан тағайындалды. Шарт ядролық қаруы бар бес мемлекет — Ұлыбритания, Қытай, Ресей, АҚШ және Францияның қол қоюы үшін ашық Кепілдік туралы хаттамамен бірге жүреді. Теріс қауіпсіздік кепілдіктерін қамтитын бұл құжатқа сәйкес, әрбір ядролық держава Хаттамаға қол қойып, күшіне енгеннен кейін ядролық қаруды қолданбау немесе оны Шартқа қатысушы елдерге қарсы қолданамын деп қорқытпау туралы міндеттеме алады. Шартқа қол қойылуына байланысты БҰҰ өкілдері ЯДҚҚ құруды ядролық қарусыздану және таратпау саласындағы маңызды қадам ретінде жоғары бағалап, «ядролық қаруы бар мемлекеттердің кейбір аспектілері бойынша алаңдаушылық білдіретінін» атап өтті. Сондай-ақ БҰҰ Бас хатшысының жолдауында: «Орталық Азия мемлекеттеріне осы келіспеушіліктерді ядролық қаруы бар мемлекеттермен консультациялар арқылы шешуді ұсынамын» делінген. Қол қою рәсіміне Батыс ядролық қаруы бар мемлекеттердің (АҚШ, Ұлыбритания және Франция) өкілдері қатысқан жоқ. Керісінше, Ресей мен Қытай Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ құруды жақтап, Шарттың хаттамасына қол қойды және толық қолдады.
Батыстың ядролық державаларының негізгі қарсылығы 12-бап болды, онда «Шарт Тараптардың осы Шарт күшіне енгенге дейін жасасқан басқа халықаралық шарттар бойынша құқықтары мен міндеттерін қозғамайды» делінген. Батыс ядролық державалары өкілдерінің түсіндірмесінде бұл тұжырым Ресейге 1992 жылғы Ұжымдық қауіпсіздік шартының көмегімен Семей шартының ережелерін айналып өтуге гипотетикалық мүмкіндік ашады.
Аймақ елдері Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан (ҰҚШҰ-ға мүшелік 2012 жылғы желтоқсанда тоқтатылған) қатысатын ҰҚШҰ-ның 4-бабында Шартқа қатысушыға кез келген мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының агрессия жасауы ҰҚШҰ-ға қатысушы барлық елдерге жасалған агрессия ретінде қарастырылатыны көрсетілген. Бұл жағдайда барлық басқа одақтас мемлекеттер мұндай елге қажетті көмекті, оның ішінде әскери көмекті көрсетуге, сондай-ақ оны «өз қарамағындағы құралдармен» қолдауға міндеттенеді. Осылайша, оларға шабуыл жасалған жағдайда Орталық Азияның төрт республикасы Ресейдің барлық нысандардағы көмегіне сене алады.
Америка Құрама Штаттары Шарттан 12-бапты толығымен алып тастауды ұсынды, бірақ Орталық Азия республикалары келіспеді. Бұл шешімде КСТ қатысушыларының барлығының мүдделерін қамтамасыз етуге мүдделі Ресейдің ұстанымы рөл атқарды. Ядролық қару Орталық Азияда транзитпен аяқталуы мүмкін, бұл Батыс ядролық державаларының тағы бір қарсылығы. Шартқа сәйкес, Шартқа қатысушы елдер өз аумақтары арқылы әуе, құрлық немесе су арқылы ядролық қаруды тасымалдауға, оның ішінде шетелдік кемелерді өз порттарына шақыруға және шетелдік әуе кемелерін өз аэродромдарына қондыруға байланысты мәселелерді өздері шешуге құқылы (4-бап).
Шарт мәтіні бойынша келіссөздер барысында Орталық Азия республикалары батыстың ядролық мемлекеттеріне айтарлықтай жеңілдіктер жасады. Мысалы, Шарттың түпкілікті мәтінінен Самарқанд жобасының 14.в тармағының : «Орталық Азиядағы ядролық қарудан азат аймақпен ортақ шекарасы бар мемлекеттер, егер олар осы Шарт бойынша міндеттемелерді қабылдаған жағдайда және осы Шартқа сәйкес түзетулер енгізілсе, осы Шарттың қатысушылары бола алады» делінген ережесі алынып тасталды. Шартқа қол қою Орталық Азия ҰӘҚҚ құрудағы алғашқы қадам болды. Шарт кейіннен Тараптардың әрқайсысының заңнамасына сәйкес ратификацияланды. 2009 жылғы 21 наурызда Семей шарты күшіне енді. Хаттамаға Батыстың үш ядролық қарудан азат аймағының қол қоюы туралы мәселе әлі де шешілмей қалды (оны ратификациялау мәселесі одан әрі туындайды). Ядролық державалар мен Семей шартына қатысушы елдер арасында барлық тараптарға қолайлы ымыраға келу шешімін әзірлеу үшін хаттама мәтіні бойынша консультацияларды жалғастыру қажет екені анық. Айта кету керек, бұрынғы барлық ядролық қарудан азат аймақтар туралы хаттамаларға, егер оларға қол қойылған болса, бірден қол қойылмаған. Шарт мәтіні бойынша келіспеушіліктерді еңсеру өңірлік және аймақтан тыс державалардың ұлттық мүдделеріне сәйкес келетін ымыраға келу мүмкіндігіне байланысты. Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ құру ядролық қаруды таратпау режімін дамыту, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту жолындағы маңызды қадам болды.
Қазақстан ядролық қарудан бейбіт түрде бас тартудың үлгісі ғана емес, сонымен қатар ядролық қаруды таратпау жөніндегі халықаралық бастамалардың белсенді қатысушысына айналды. Орталық Азияның ядролық қарудан азат аймағын құру жаһандық қауіпсіздік пен тұрақтылыққа қосылған маңызды үлес болып табылады. Бұл бастама бейбітшілік пен тұрақты даму жолында елдердің күш-жігерін біріктіруге қабілетті мемлекет ретінде Қазақстанның халықаралық беделін нығайтты.
