Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынас – Тәуелсіз Қазақстан сыртқы саясатының ең маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Түркия – Қазақстанды алғаш болып мойындаған елдердің бірі және екіжақты қарым-қатынас тәуелсіздік жылдарынан бері қарқынды дамып келеді. Екі мемлекет арасындағы экономикалық, дипломатиялық және мәдени байланыстар соңғы жылдары жаңа деңгейге көтерілді. Түркия Қазақстан үшін сенімді серіктес және түркі әлеміндегі ең ірі стратегиялық әріптестердің бірі болып саналады.
Қазақстан мен Түркия арасындағы ресми дипломатиялық байланыстар 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін бірден басталды. Түркия 1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде алғаш мойындаған ел болды.
1992 жылдың наурыз айында екі ел арасында дипломатиялық қатынастар орнатылып, сол жылы Анкарада Қазақстанның елшілігі ашылды. Осыдан кейін бірқатар маңызды құжаттарға қол қойылып, екіжақты қарым-қатынастың құқықтық негізі қаланды.
Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыс тек ресми дипломатиямен шектелмейді. Екі ел ортақ түркі мәдениетіне, тілдік, тарихи, діндік құндылықтарға ие. Бұл ортақтық олардың көпвекторлы ынтымақтастығының идеологиялық негізін қалайды.
1993 жылы Қазақстан Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастығын нығайту бастамасын көтеріп, бұл бағытта бірқатар маңызды саммиттерге бастамашы болды. Түркия да бұл процесте белсенді рөл атқарып келеді.
2010 жылдан бастап Түркі кеңесі (қазіргі – Түркі мемлекеттері ұйымы) құрылып, екіжақты және көпжақты деңгейде ынтымақтастық жаңа серпін алды. Бүгінде Қазақстан мен Түркия осы ұйым шеңберінде саяси, мәдени, гуманитарлық және қауіпсіздік салаларында бірлесе әрекет етуде.
Қазақстан мен Түркия арасындағы экономикалық ынтымақтастық тәуелсіздік алған сәттен бастап даму үстінде. 1990 жылдардың басынан бастап Түркия Қазақстан экономикасына алғашқы инвестиция салған мемлекеттердің бірі болды. Бұл ынтымақтастық саяси сенім мен тарихи байланыстарға негізделіп, өзара тиімді сауда мен инвестицияны арттыруға бағытталды.
1991–2024 жылдар аралығында екі ел арасында 100-ден астам экономикалық келісімдер мен меморандумдарға қол қойылды. 1992 жылы құрылған Қазақстан–Түркия үкіметаралық экономикалық комиссиясы екіжақты сауда, инвестиция және өндірістік әріптестікті үйлестіруші басты механизмге айналды.
Қазақстан мен Түркия арасындағы тауар айналымы жыл сайын өсіп келеді. Соңғы жылдары бұл көрсеткіш 4–5 млрд АҚШ долларына жетті. Қазақстан Түркияға негізінен:
— Мұнай және мұнай өнімдері
— Металл және металл бұйымдары
— Астық және ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайды.
Ал Түркия Қазақстанға:
— Машина жасау өнімдері
— Тұрмыстық техника
— Тоқыма өнімдері
— Құрылыс материалдары мен тағам өнімдерін экспорттайды.
2020–2023 жж. Қазақстан-Түркия тауар айналымы (млрд АҚШ долл.)
| Жыл | Экспорт | Импорт | Жалпы айналым |
| 2020 | 1.9 | 0.9 | 2.8 |
| 2021 | 2.5 | 1.3 | 3.8 |
| 2022 | 3.1 | 1.5 | 4.6 |
| 2023 | 3.7 | 1.7 | 5.4 |
Дереккөз: ҚР Ұлттық статистика бюросы
Түркия Қазақстан экономикасына тікелей инвестиция құятын алғашқы ондықтағы елдердің қатарына кіреді. 2005–2023 жылдар аралығында түрік инвесторлары Қазақстан экономикасына 3,5 млрд АҚШ долл.-нан астам инвестиция салды.
Негізгі инвестиция бағыттары:
— Құрылыс және инфрақұрылым
— Ауыл шаруашылығы
— Тоқыма өнеркәсібі
— Шағын және орта бизнес
Түрік компаниялары Қазақстанда 2700-ден астам бірлескен кәсіпорын ашқан. Бұлардың ішінде «YDA Group», «Rönesans Holding», «ENKA», «Alarko», «TAV Airports» сияқты ірі құрылыс және логистика компаниялары бар.
Қазақстан Түркия үшін Орталық Азия мен Қытай нарығына шығатын маңызды транзиттік көпір рөлін атқарады. Осы орайда, Транскаспий халықаралық көлік дәлізі (Орта дәліз) стратегиялық маңызға ие. Бұл дәліз Қытай – Қазақстан – Каспий теңізі – Әзербайжан – Грузия – Түркия бағыты бойынша жүк тасымалын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
2022 жылы Қазақстан, Түркия және Әзербайжан арасында Орта дәлізді дамытуға қатысты арнайы келісімге қол қойылып, логистикалық орталықтар мен теміржол инфрақұрылымын жетілдіру бағытында нақты жобалар іске асырылуда.
Қос мемлекет экономикалық серіктестікті жаңа деңгейге көтеруге мүдделі. Қазақстанның индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы, жаңа инвестициялық саясат, жасыл экономикаға көшу сынды бастамалары Түркиямен технология алмасуға жол ашады.
2022 жылы Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоғанның Астанаға мемлекеттік сапары кезінде 15-ке жуық экономикалық келісімге қол қойылды. Осы құжаттар шеңберінде ауыл шаруашылығы, энергетика, фармацевтика, білім және туризм салаларындағы бірлескен жобалар қарастырылды.
Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстар – екі халықтың тарихи ортақ болмысы мен түркілік бірегейлігінің жалғасы. Екі ел де көне Түркі қағанаттарының мұрагерлері ретінде ортақ тілдік, рухани және мәдени тамырларға ие. Бұл – мемлекетаралық қатынастардың тек саяси не экономикалық шеңбермен шектелмей, терең тарихи санамен ұштасуына негіз болады.
Түркі халықтарының ортақ құндылықтары – Қорқыт ата, Әл-Фараби, Абай Құнанбайұлы, Ахмет Ясауи сынды тарихи тұлғалар арқылы жалғасып келеді. Түркия Қазақстанның рухани жаңғыру үдерісін қолдап, қазақ мәдениетінің шетелде танылуына үлес қосып келеді.
Түркия мен Қазақстан арасындағы білім саласындағы ынтымақтастық жылдан жылға артып келеді. 1992 жылдан бастап Түркия үкіметі қазақ студенттеріне арналған арнайы “Түркия Бурслары” (Түрік стипендиялары) бағдарламасын іске қосты. Бұл стипендия аясында мыңдаған қазақстандық жастар Түркияның беделді университеттерінде білім алды.
Сондай-ақ, Қазақстанда жұмыс істейтін Түрік лицейлері мен “Маариф” қорының мектептері қос елдің білім беру саласындағы көпір рөлін атқарады. Түркістан қаласындағы Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті — екі ел арасындағы ең ірі гуманитарлық жобалардың бірі. Бұл университет Түркия мен Қазақстан арасындағы ғылыми, мәдени, академиялық байланысты нығайтуда.
Екі ел арасында жыл сайын түрлі мәдени күндер, көрмелер, концерттер, кинофестивальдер және әдебиет форумдары ұйымдастырылып келеді. Мысалы:
— Түркістан қаласы мен Түркияның Конья, Стамбул, Анкара қалаларында өткізілетін “Түркі әлемінің мәдени астанасы” жобасы;
— Қазақстандағы Түрік мәдени орталығы және Түркиядағы Қазақ мәдени орталықтары;
— Наурыз мерекесі, Абай күні, Түрік тілі күні секілді мерекелерді бірлесіп атап өту.
Сондай-ақ, Қазақстан мен Түркия Түркі мемлекеттері ұйымы, ТҮРКСОЙ, ТҮРКПА, ТМЫК секілді халықаралық ұйымдар шеңберінде мәдени ықпалдастықты дамытып отыр.
Қазақстан мен Түркия арасындағы туризм саласындағы байланыстар да нығайып келеді. Түркия – қазақстандық туристер ең жиі баратын елдердің бірі. 2023 жылы Түркияға барған Қазақстан азаматтарының саны 500 мыңнан асты.
Түркия азаматтары үшін Қазақстан визасыз режим орнатқан, ал түріктер де елімізге еркін келіп-кету мүмкіндігіне ие. Екі ел арасындағы әуе рейстерінің саны артып, Астана–Анкара, Алматы–Стамбул, Шымкент–Анталия бағыттарында тұрақты қатынас жолға қойылды.
Халықтар арасындағы достық қарым-қатынасты қалыптастыруда “жұмсақ күш” стратегиясы ерекше рөл атқарады. Түркия үкіметінің гуманитарлық көмегі, табиғи апаттар кезіндегі қолдауы, мәдени жобаларға қаржылай қолдау көрсетуі – қазақ қоғамында оң қабылданып келеді.
Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынас – тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы ең жарқын және табысты бағыттардың бірі болып қалыптасты. Екі елдің дипломатиялық, экономикалық және мәдени байланыстары тарихи туыстыққа, ортақ түркілік құндылықтарға және өзара сенімге негізделген.
Халықаралық аренада екі ел Түркі мемлекеттері ұйымы аясында интеграциялық бастамаларға белсенді қатысуда.
Жалпы алғанда, Қазақстан мен Түркия арасындағы ынтымақтастық үлгі ретінде көрсетілуге лайық. Болашақта да бұл қатынастардың тереңдеуі – түркі әлемінің өркендеуіне, аймақтық тұрақтылық пен экономикалық дамуға үлес қоса бермек.
