Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы қарым-қатынастар тәуелсіздік жылдарында қарқынды дамыған маңызды бағыттардың бірі болып саналады. АҚШ – Қазақстан тәуелсіздігін алғаш мойындаған елдердің бірі және бүгінгі күні де екіжақты қарым-қатынастардың кең ауқымын қамтып отырған стратегиялық серіктес.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы көпвекторлы бағыттың аясында АҚШ-пен әріптестік ерекше маңызға ие. Бұл байланыстар саяси-дипломатиялық диалогтан бастап, сауда, инвестиция, энергетика, ядролық қауіпсіздік, мәдени-гуманитарлық салаларға дейінгі ауқымды қамтиды. Екі ел арасындағы қарым-қатынастар тек екіжақты шеңберде ғана емес, жаһандық және өңірлік деңгейдегі қауіпсіздік, тұрақтылық пен даму мәселелері тұрғысынан да маңызды.
Қазақстан мен АҚШ арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас 1991 жылғы 26 желтоқсанда орнады. 1992 жылы екі ел астаналарында елшіліктер ашылып, тұрақты дипломатиялық байланыс орнады.
Сол уақыттан бері екі мемлекет арасында жоғары деңгейдегі ресми сапарлар мен келіссөздер жүйелі түрде өткізіліп келеді. Екіжақты қарым-қатынастың басты бағыттары — ядролық қарусыздандыру, өңірлік тұрақтылық, энергетикалық қауіпсіздік, сауда-инвестициялық әріптестік және демократиялық реформаларды қолдау.
Қазақстан мен АҚШ арасындағы дипломатиялық байланыстар бірнеше кезеңге бөлінеді:
1-кезең (1991–2001):
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ядролық қарусыздандыру саласындағы ынтымақтастық басты басымдық болды. Қазақстан ядролық арсеналдан ерікті түрде бас тартып, Семей полигонын жапты. Бұл әрекет халықаралық қауымдастықтың, әсіресе АҚШ-тың зор қолдауына ие болды.
2-кезең (2001–2010):
Бұл кезеңде қауіпсіздік, терроризмге қарсы күрес пен энергетика саласындағы стратегиялық әріптестік күшейді. 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін АҚШ Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелеріне баса назар аудара бастады.
3-кезең (2010 жылдан бері):
Жаңа геосаяси ахуалда екі ел арасындағы қарым-қатынас кеңейіп, «стратегиялық серіктестік» деңгейіне көтерілді.
2018 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев АҚШ Президенті Дональд Трамппен кездесіп, «Кеңейтілген стратегиялық әріптестік жөніндегі бірлескен мәлімдеме» қабылданды.
АҚШ Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымы, ЕҚЫҰ, Халықаралық атом энергиясы агенттігі (МАГАТЭ), Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) және басқа да халықаралық алаңдардағы бастамаларын қолдап келеді. Мысалы, 2010 жылы Қазақстан ЕҚЫҰ төрағасы болғанда АҚШ тарапынан бұл қадам қолдау тапты. 2017–2018 жылдары Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып қызмет атқарды – бұл да АҚШ қолдаған маңызды дипломатиялық жетістік болды.
АҚШ – Қазақстандағы демократиялық реформалар мен азаматтық қоғамды дамыту бастамаларына тұрақты түрде қолдау көрсетіп келеді. Сонымен қатар, климаттың өзгеруі, «жасыл экономика», адам құқықтары және цифрландыру салаларында да ынтымақтастық артып келеді.
Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы дипломатиялық қатынастар — сенім мен өзара сыйластыққа негізделген. Екі ел арасындағы байланыс тек саяси деңгейде ғана емес, сонымен қатар жаһандық қауіпсіздік, ядролық қаруды таратпау және демократиялық реформалар аясында да маңызды орын алады. Қазіргі кезеңде бұл қатынастар стратегиялық әріптестік деңгейіне көтеріліп, болашақта да өзектілігін сақтай бермек.
Қазақстан мен АҚШ «С5+1» диалог форматында да өзара әрекеттеседі (Орталық Азияның бес мемлекеті және АҚШ). Мұнда да сауда және инвестиция мәселелері COVID-19-ға қарсы күреске және парниктік газдармен күреске жол берді.
«C5+1» кездесуі 2021 жылдың 16 қыркүйегінде өтті. Ол виртуалды болды және жылдың басты тақырыбы – климатқа арналды. АҚШ президентінің климат мәселелері жөніндегі арнайы өкілі Джон Керри өкілдік еткен америкалықтар Орталық Азия елдерінің парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін нақты қадамдар жасауға дайын екеніне сенімді болды. Қазақстан, атап айтқанда, 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге және 2030 жылға қарай жаңартылатын энергияның 15 пайыздық үлесіне қол жеткізуге міндеттенді. Біздің елдер үшін, ең бастысы, БҰҰ-да ілгерілетіп отырған Арал проблемасы бойынша біздің ұстанымымызға АҚШ-тың қолдауы болды. (бұл ұстанымның мағынасы – Арал теңізі жаһандық проблема, сондықтан оны шешуге бүкіл әлемнің күштері жұмылдырылуы керек).
Қазақстан мен АҚШ арасындағы экономикалық байланыстар екіжақты қарым-қатынастардың негізгі тірегінің бірі саналады. Америка Құрама Штаттары– Қазақстанның ірі сауда серіктестерінің қатарында және елімізге ең көп тікелей шетелдік инвестиция салушы жетекші елдердің бірі.
Екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың басты бағыттары:
- Энергетика (мұнай-газ өнеркәсібі),
- Сауда және инвестиция,
- Инновация мен цифрлық технологиялар,
- Ауыл шаруашылығы мен көлік логистикасы.
Сауда-саттық көлемі жыл сайын өсіп келеді. АҚШ – Қазақстан үшін маңызды экспорт нарығы, сонымен қатар жоғары технологиялық тауарлар мен жабдықтар жеткізуші ел.
2023 жылы тауар айналымы 2,7 миллиард доллардан асты. Қазақстаннан АҚШ-қа негізінен мұнай, металл, уран өнімдері экспортталса, АҚШ-тан Қазақстанға — жоғары технологиялық жабдықтар, медицина құралдары, ауыл шаруашылық техникасы мен азық-түлік өнімдері импортталады.
Америка Құрама Штаттары – Қазақстанға ең көп тікелей инвестиция құятын алғашқы үш елдің бірі. 1993 жылдан бері Қазақстан экономикасына АҚШ-тан тартылған тікелей шетелдік инвестиция көлемі: 55 миллиард АҚШ долларынан асты (2023 ж. дерек).
Негізгі инвестициялық салалар:
- Мұнай-газ (Chevron, ExxonMobil);
- Қаржы қызметтері;
- Көлік және логистика;
- IT және цифрлық стартаптар.
Мысалға, Chevron компаниясы – Теңізшевройл жобасының 50%-на иелік етеді, ExxonMobil – Қашаған және Қарашығанақ жобаларына қатысушы. General Electric, Boeing, Microsoft, Oracle сынды ірі америкалық компаниялар Қазақстанда өкілдіктерін ашқан.
Қазақстан мен АҚШ арасындағы энергетикалық әріптестік 1990-жылдардың басынан бастау алады. Бұл саладағы ынтымақтастық екіжақты қарым-қатынастың стратегиялық негізі болып саналады.
Нақты көрсеткіштер:
— Қазақстан мұнайының 30%-ға жуығы америкалық компаниялармен өндіріледі.
— 2022 жылы Қазақстан АҚШ-қа 1,7 млрд долларға жуық уран және мұнай өнімдерін экспорттады.
— Westinghouse Electric пен «Қазатомпром» компаниялары арасында ядролық энергетика бойынша әріптестік бар.
Соңғы жылдары екі ел цифрлық трансформация, жасанды интеллект, киберқауіпсіздік және инновациялық технологиялар бағытында бірлескен жобалар жүргізуде. Оның қатарында Astana Hub пен Кремний алқабы арасында серіктестік орнағанын және Microsoft, Cisco, Google секілді АҚШ IT-алыптары Қазақстанда білім, стартап және инновацияны дамыту жобаларын (2023 жылы Google компаниясы Қазақстандағы жас ІТ-мамандарды оқытуға 2 млн АҚШ доллары көлемінде грант бөлді) іске асырып жатқанын атап өтуге болады.
Ауыл шаруашылығы – жаңа дамып келе жатқан сала. АҚШ Қазақстанға тұқым, мал шаруашылығы технологиясын, ауыл шаруашылығы техникасын жеткізеді. 2022 жылы ауыл шаруашылығы саласындағы екіжақты жобаларға 50 млн доллар инвестиция тартылды.
Логистика саласында Транскаспий халықаралық көлік дәлізін дамытуда Америка Құрама Штаттары тарапынан инвестициялық және техникалық қолдау бар.
Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы экономикалық ынтымақтастық кең әрі әртараптандырылған сипатқа ие. Сауда, инвестиция және энергетика салалары – бұл қатынастың тірегі болса, технология мен ауыл шаруашылығындағы ынтымақтастық — болашағы зор бағыттар. Екі елдің экономикасы бір-бірін өзара толықтыратын сипатта дамып келеді және алдағы уақытта бұл серіктестік одан әрі кеңейе түсуі ықтимал.
Қазақстан мен АҚШ арасындағы мәдени байланыстар тәуелсіздік жылдарынан бастап дами түсті. Бұл қатынастар халықтар арасындағы өзара түсіністік пен сыйластықты арттырып, рухани көпір қызметін атқаруда. Екі ел де әртүрлі өркениеттік кеңістіктерге жатса да, мәдени алмасуға, білім мен өнер саласындағы серіктестікке үлкен мән беріп келеді.
Сонымен қатар, АҚШ – Қазақстанның білім беру саласындағы басты серіктестерінің бірі. Екі ел арасында академиялық ұтқырлық, ғылыми-зерттеу жобалары, шәкіртақы бағдарламалары және университетаралық ынтымақтастық дамып отыр.
Нақты көрсеткіштер:
— 2024 жылғы дерекке сәйкес, АҚШ-та білім алып жатқан қазақстандық студенттер саны – 3 500-ден асады.
— Қазақстанда АҚШ-тың қолдауымен құрылған Америкалық бұрыштар (American Corners) желісі 11 облыс орталығында жұмыс істейді.
— АҚШ-тағы бірқатар жоғары оқу орындарымен (Harvard, Columbia, Indiana University) Назарбаев Университеті, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ сияқты қазақстандық университеттер тығыз байланыста.
Мысалы, Fulbright бағдарламасы:
– Қазақстандық ғалымдар мен студенттердің АҚШ-та білім алуына мүмкіндік береді. 1993 жылдан бері бұл бағдарлама арқылы 1000-нан астам адам білім алды.
Bolashaq бағдарламасы аясында:
– АҚШ – ең көп қазақстандық стипендиат жіберілетін елдердің бірі. 1994 жылдан бастап 4 000-нан астам студент АҚШ-та білім алған.
АҚШ Қазақстанда ағылшын тілін оқыту мен таратуды тұрақты түрде қолдап келеді.
Peace Corps (Бейбітшілік корпусы) ұйымы 1993–2011 жылдар аралығында Қазақстанда ағылшын тілінің мұғалімдерін даярлауға атсалысты.
American English Access Microscholarship Program арқылы көптеген ауылдық мектеп оқушыларына ағылшын тілі курстары өткізілді.
Америка бұрыштары – АҚШ мәдениетін, тарихын, ағылшын тілін насихаттайтын орталықтар. Олар кітапханалар мен оқу орындары жанынан ашылған.
Қазақстан мен АҚШ арасында түрлі мәдени іс-шаралар жиі ұйымдастырылады: Jazz and Heritage фестивалі (Нұр-Сұлтанда) – америкалық джаз өнерінің үлгілерін паш етті. Америкалық кино апталығы – жыл сайын ұйымдастырылады. Қазақстандық суретшілер мен фотографтардың АҚШ-тағы көрмелері өткізілуде.
2022 жылы Алматыда АҚШ Елшілігінің қолдауымен «Америка әдебиеті мен мәдениеті» атты конференция өтті.
Қазақстан мен АҚШ арасындағы мәдени және гуманитарлық байланыстар – стратегиялық әріптестікті адамаралық деңгейде нығайтатын маңызды құрал. Бұл бағытта білім беру, мәдениет, өнер, тіл және азаматтық қоғам салаларындағы серіктестік кеңею үстінде. Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы қарым-қатынас – тәуелсіздік алған сәттен бастап қалыптасқан, көпжақты, тұрақты және стратегиялық сипатқа ие серіктестік. Бұл байланыс екі елдің саяси, экономикалық, мәдени-гуманитарлық және жаһандық қауіпсіздік салаларындағы мүдделерінің тоғысуымен ерекшеленеді.
1991 жылы ресми түрде орнаған дипломатиялық қатынастар бүгінгі күні жоғары деңгейдегі стратегиялық әріптестікке айналды. Америка Құрама Штаттары – Қазақстан тәуелсіздігін алғаш мойындаған мемлекеттердің бірі және еліміздің егемендігін, аумақтық тұтастығын әрдайым қолдап келеді. Ядролық қарусыздандыру, жаһандық тұрақтылық пен бейбітшілікті нығайтудағы Қазақстанның бастамалары АҚШ тарапынан оң бағаланды.
Соңғы жылдары екі ел арасында стратегиялық әріптестік жөніндегі бірлескен мәлімдемелер қабылданып, жоғары деңгейдегі тұрақты диалог жолға қойылды. Сонымен қатар, Америка Құрама Штаттарымен қарым-қатынас Қазақстанға: Ресей, Қытай, Еуроодақ сияқты ірі державалар арасындағы сыртқы саясатта тепе-теңдік сақтауға; тәуелсіз, көпвекторлы бағытты ұстануға; аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға септігін тигізетіні баршаға аян.
АҚШ-пен ынтымақтастық Қазақстан үшін тек экономикалық пайда ғана емес, сонымен қатар адами капиталды дамыту, технологиялық жаңғыру, халықаралық беделді нығайту және ішкі тұрақтылықты қамтамасыз ету тұрғысынан да өте тиімді. Бұл серіктестік еліміздің ұзақмерзімді ұлттық мүдделеріне толық сәйкес келеді.
Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы қарым-қатынастар өзара құрмет пен тең әріптестікке негізделген. Әртүрлі саладағы табысты ынтымақтастық — екі мемлекеттің де ұзақ мерзімді ұлттық мүдделеріне сай келеді. Бұл байланыстар тек екіжақты шеңберде емес, жаһандық деңгейдегі тұрақтылық пен даму тұрғысынан да маңызды рөл атқарады.
Болашақта да Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасындағы стратегиялық әріптестік одан әрі тереңдей түсіп, жаңа сапалық деңгейге шығуы әбден мүмкін. Бұл үшін екі ел де ортақ мүдде мен сенімге негізделген сындарлы саясат жүргізіп келеді.
