Тарихи орынды түлету қажет

Түркістан облысындағы «Ишан-базар» Аққойлық мешіті әлі де зерттеуді қажет ететін тарихи орындардың бірі. Ордабасы ауданындағы Аққойлы ауылының шығыс шетінде Қазақстанның діни сәулет өнеріне тән емес ғимарат – Ишан-Базар мешіті бар. Бұл аймақ өз уақытында Арыс өзені алабындағы қайнаған нүкте, бүкіл ауданның орталығы және діндарлар үшін діни және қоғамдық өмірдің тартымды нүктесі болды. Мереке күндері мұнда базарлар мен жәрмеңкелерде сауда қызып, айналадағы халық жиналатын. Сол себепті мешіт пен оның маңы «Ишан базары» деп атала бастады. Мешіттің басқа атаулары – Күмеш (өзен атымен), Аққойлы (жергілікті рудың бірінің аты). Жартылай ұмытылған атау – Ахун мешіті. Мешіттің құрылысы 1880 жылдары басталғаны белгілі. Ол шамамен үш онжылдықта салынды, бірақ аяқталмай қалды. Бұл жағдай ескерткіштің сәулеттік қасиетіне еш әсер еткен жоқ, ал Ишан-Базар мешіті нағыз сәулет өнерінің үлгісі болды. Өткен ғасырдың 80-жылдарына қарай ескерткіш қираған қирандыға айналды. Біз ғалымдарымыздың зерттеулеріне ғана сене аламыз. Мешітте хафиз, имамдар оқытылды деп анық айта аламыз. Кеңес өкіметі тұсында дінбасылар қысымға ұшырай бастағанда ең алдымен мешіттен кілемдер мен бағалы заттарды алып тастау болды. 1920 жылдары орталық күмбезде күмістен құйылған жарты ай бейнеленген. Жергілікті көнекөз қариялардың айтуынша, күн батқанда және таң атқанда жарты ай жарқырап, оның жарығы 15 шақырым қашықтықтан байқалады. Бірақ жарты ай алынып тасталды және Эрмитажға жіберілді. Содан жарты айды алып тастағанда орталық, ең үлкен күмбез жарылып кеткен.
Бүгінгі күні түпнұсқа күмбездердің біреуі ғана сақталған. Бұл күмбездің астында шағын бөлме бар, оның құрылымы, оның ішінде төбенің арқалықтары да 18 ғасырдан сақталған. Шағын бөлмеде дүкен болды. Ал үлкен намазханада астық, көкөніс, тыңайтқыштар сақталатын колхоз қоймасы болды.

Күміс жарты айға келсек, жергілікті ескілердің айтуы бойынша, ол Ленинградқа жетпеді, оны балқытып, тойтармалар үшін пайдаланды.

Ескерткіштің өткен ғасырдың 80-жылдарына дейінгі бұдан арғы тағдыры көз ілеспес еді. Дегенмен, көптеген ғибадат орындары сияқты, ол мешіт немесе шіркеу болған.

Мешіт ғимараты пеш салу үшін кірпіштен кірпіштен бөлшектелген. Бұл биліктің ресми рұқсаты еді. 80-ші жылдарға дейін мешіт әртүрлі мақсатта пайдаланылды. 80-ші жылдары мұнда қамқоршы пайда болды, адамдар мешітке келе бастады. Ал 1989 жылы федералды үкімет деңгейінде қаржы бөлініп, қалпына келтіру жұмыстары басталды», — деп түсіндірді Ордабасы мұражайының сектор меңгерушісі.

Туристік сайттардың көпшілігінде 20 ғасырдың бірінші жартысында мешіт ғимараты түрме және шошқа фермасы болғанын айтады. Мұның қаншалықты рас екенін анықтау да маңызды. «Бізде бұл жерде түрме болғанын дәлелдейтін ешқандай құжат жоқ. Бірақ, ақсақалдардың айтуы бойынша, 1930-жылдары Созақ көтерілісі басылған кезде тұтқындалғандар осында әкелінді. Мешіттің айналасында көптеген бұлақтар бар. Олар 10-15 адамды алып келді. Тұтқындар су ішті, сосын оларды мешіт ғимаратына айдады. Конвой көтерілісшілерді ерекше қорғаған жоқ. Олардың өздері қашуға тырыспады. Үлкенірек топ жинала салысымен Шымкентке жөнелтілді. Сондықтан олар біздің мешітті түрме деп атай бастады», — дейді тарихшылар.

Мұражай қызметкері мұның бәрі ойдан шығарылғанын айтып отыр.
1991 жылы Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі қалпына келтіру жұмыстарын бастады, бірақ қаражаттың жетіспеушілігінен жұмыс бірден дерлік тоқтап қалды. Біраз уақыттан кейін бұл тарихи-сәулет ескерткіші республикалық тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіліміне енгізіліп, өткен жылы оны ауқымды реставрациялау жоспарланған болатын. Ақша бөлінді, бірақ бұл күмбездерді қалпына келтіруге ғана жетті. Дегенмен, келер жылы қалпына келтіру жұмыстары жалғасын тауып, қазір жергілікті тарихи мұражай орналасқан «Ишан базары» Аққойлық мешіт-медресесі, ақырында, халықтың өміріне қауіп төндірмей, қажыларды ғана емес, зияратшыларды да қабылдайды деген үміт бар. Мұнда келетін туристер ағыны да мол болады деген сенім басым.