Бітімгершілік – еліміздің жаһандық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға үлес қосуға ұмтылысын көрсететін Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының маңызды элементі. 2015 жылы «Қазақстан Республикасының бітімгершілік қызметі туралы» арнайы заң қабылданып, қазақстандық әскери және азаматтық мамандардың халықаралық бітімгершілік миссияларына қатысуының құқықтық негізі болды.
Қазақстандық әскери қызметшілер Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік миссияларына белсенді қатысуда. Қазақстанның бітімгершілік қызметінің тарихы 2000 жылы Қазақ бітімгершілік батальоны құрылған кезден басталды.
2003 жылы «Қазбат» әскери қызметшілері қарқынды дайындықтан кейін АҚШ пен НАТО-ның қолдауымен Ирактағы бітімгершілік операциясын («Ирак еркіндігі операциясы») бастады.
Ұйымның БҰҰ-ның алғашқы бітімгершілік күштерінің құрылғанына 75 жыл толуына (2023 жылғы 29 мамыр) арналған миссиясы аясында Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі, БҰҰ-ның еліміздегі өкілдігі және шетелдік дипломатиялық корпус өкілдерінің қатысуымен іс-шара өтті. Онда қазақстандық әскерилердің қызметі жоғары бағаланды.
Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік операцияларына 20 жылдан астам қатысып келеді. 2000 жылы «Қазақстан бітімгершілік батальоны» мемлекеттік мекемесі туралы ережені бекіту туралы Үкімет қаулысы қабылданды, содан кейін еліміз алғашқы бітімгершілік миссияларына қатыса бастады. Сондай-ақ сол жылы Қазақстан НАТО-ның «Бейбітшілік үшін әріптестік» бағдарламасы аясында бітімгершілік қызметін бастады.
2003 жылдың тамыз айында 27 адамнан тұратын «Қазбаттың» алғашқы инженерлік-сапершілер отряды Иракқа аттанды. Бес жылда қазақстандық бітімгерлер 4 миллионнан астам оқ-дәрілер мен жарылғыш заттарды залалсыздандырды. Сонымен қатар олар жергілікті халықты ауыз сумен қамтамасыз етіп, мұқтаж жандарға медициналық көмек көрсетті.
2018 жылдан бері 538 қазақстандық әскери қызметкер бітімгершілік бөлімшесінің құрамында Ливандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Уақытша күштері миссиясына қатысты. Тәуелсіздік жылдарында бір мыңға жуық әскери қызметкер, оның ішінде алты әйел әскери қызметкер Біріккен Ұлттар Ұйымының қамқорлығындағы миссияларға қатысты.
Еліміздің бітімгершілік әлеуетін нығайтудағы маңызды қадам 2018 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының мандаты негізінде әрекет ететін бірінші қазақстандық компанияның Ливанға жөнелтілуі болды. Бес жыл ішінде ұлттық бітімгершілік контингентінің жеке құрамы сегіз рет ауысты.
2000 жылдан бері қазақстандық бітімгерлер 8 бітімгершілік миссиясына қатысты. Қазақстандық бітімгерлер келесі миссияларға қатысты:
2003-2008 – Ирак Республикасында,
2007-2009 – Непалда,
2014 жылдан қазіргі уақытқа дейін – Батыс Сахарада,
2015-2017 – Кот-д’Ивуарда,
2018 жылдан қазіргі уақытқа дейін – Ливан Республикасында,
2022 жылдан қазіргі уақытқа дейін – Орталық Африка Республикасында,
2022-2023 – Мали Республикасында,
2023 жылдан қазіргі уақытқа дейін – Конго Демократиялық Республикасында.
Бітімгершілік қызметтегі әскери қызметшінің әлеуметтік қамтамасыз етілуіне келсек, ол «Бітімгершілік қызмет туралы» Заңның 16-бабына сәйкес үш еселенген ақшалай жәрдемақымен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ заң бойынша келесі әлеуметтік қамсыздандыру ерекшеліктері қарастырылған:
- Бітімгершілік операцияға қатысатын (қатысқан) азаматтық персоналға бітімгершілік операциядан келгеннен кейін бір жыл ішінде ұзақтығы күнтізбелік он төрт күн қосымша жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы беріледі.
- Бітімгершілік операцияға және бітімгершілік дайындыққа қатысу кезеңінде азаматтық персоналдың мемлекеттік органдағы (ұйымдағы) жұмыс орны сақталады.
- Азаматтық персонал қатарындағы адам бітімгершілік операция кезеңінде, сондай-ақ бітімгершілік операцияға қатысу нәтижесінде мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузия алуы), ауыруы салдарынан қаза тапқан (қайтыс болған), бітімгершілік операция кезеңінде мүгедектік белгіленген немесе мертіккен (жараланған, жарақаттанған, контузия алған) жағдайларда, Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен біржолғы өтемақы төлеу жүргізіледі.
- Азаматтық персонал қатарындағы адам бітімгершілік операция кезеңінде, сондай-ақ бітімгершілік операцияға қатысу нәтижесінде мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузия алуы), ауыруы салдарынан қаза тапқан (қайтыс болған) жағдайларда, адамның бітімгершілік операцияға қатысуы аяқталған күннен бастап бір жыл өткенге дейін азаматтық персонал қатарындағы адамның мұрагерлеріне қаза тапқан (қайтыс болған) күні соңғы атқарған лауазымы бойынша бес жылдық жалақысы мөлшерінде біржолғы өтемақы төлеу жүргізіледі.
- Азаматтық персонал қатарындағы адамға бітімгершілік операцияға қатысу кезеңінде немесе бітімгершілік операцияға қатысу нәтижесінде мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузия алуы), ауыруы салдарынан болған мүгедектік белгіленген кезде біржолғы өтемақы адамның бітімгершілік операцияға қатысуы аяқталған күннен бастап бір жыл өткенге дейін соңғы жұмыс орны (атқарған лауазымы) бойынша:
1) бірінші топтағы мүгедектігі бар адамға – отыз айлық жалақы;
2) екінші топтағы мүгедектігі бар адамға – он сегіз айлық жалақы;
3) үшінші топтағы мүгедектігі бар адамға алты айлық жалақы мөлшерінде төленеді.
- Егер азаматтық персонал қатарындағы адамның қаза табуы (қайтыс болуы) немесе оның мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузия алуы):
1) соттың заңды күшіне енген үкімі болған кезде өзіне-өзі қол жұмсауға дейін жеткізу жағдайларын қоспағанда, өзіне-өзі қол жұмсау салдарынан;
2) қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылықтар жасаған кезде;
3) оның алкогольдік, есірткілік немесе өзгедей масаң күй туғызатын заттарды тұтынуы немесе қолдануы себебінен;
4) біржолғы өтемақы алу немесе міндеттерін орындаудан жалтару мақсатында өзіне қасақана қандай да бір дене зақымын (дене мүшесін зақымдау) немесе өз денсаулығына өзге де зиян келтіру салдарынан болғаны Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен дәлелденсе, біржолғы өтемақы төленбейді.
- Азаматтық персонал қатарындағы адам бітімгершілік операцияға қатысу кезеңінде мүгедектікке әкеп соқпаған ауыр мертіккен (жараланған, жарақаттанған, контузия алған) жағдайда, оған – бір жарым айлық жалақысы, жеңіл мертіккенде жарты айлық жалақысы мөлшерінде біржолғы өтемақы төленеді.
- Бітімгершілік операцияға қатысу кезінде қаза тапқан немесе бітімгершілік операцияға қатысу нәтижесінде мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузия алуы), ауыруы салдарынан адамның бітімгершілік операцияға қатысуы аяқталған күннен бастап бір жыл өткенге дейін қайтыс болған азаматтық персонал қатарындағы адамды жерлеу Қазақстан Республикасында оның туыстары таңдаған жерде жүргізіледі. Мәйітті жеткізуге әзірлеумен, мәйітті жеткізумен, жерлеумен, құлпытас дайындаумен және орнатумен байланысты барлық шығыстар азаматтық персонал жұмыскері, қызметкері болып табылған мемлекеттік органның (ұйымның) есебінен Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарының әскери қызметшілері үшін белгілеген мөлшерде жүзеге асырылады.
«Бітімгершілік қызмет туралы» Заң Қазақстанның БҰҰ, ҰҚШҰ және басқа да халықаралық ұйымдардың қамқорлығындағы операцияларға қатысуының құқықтық негіздерін белгілейді. Оның рөлі келесідей:
Шиеленістерді күш қолданбай шешуге көмек көрсетуге дайын бейбітсүйгіш мемлекет ретіндегі Қазақстанның имиджін қалыптастыру;
Бітімгершілік саясатты институттандыру – контингенттерді дайындау, бағыттау және қаржыландырудың нақты тетіктерін белгілеу;
Қазақстан 2017-2018 жылдары Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болған халықаралық ұйымдармен, оның ішінде БҰҰ-мен байланысты нығайту;
Жаһандық бітімгершілік күштерімен оқу, тәжірибе және интеграция арқылы елдің қорғаныс және гуманитарлық әлеуетін дамыту.
Әрбір миссия үшін қызмет ету мерзімі мен мерзімі жеке, мысалы, Ливанда Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери қызметшілері 6 айдан бір жылға дейін, Конго Демократиялық Республикасында, Батыс Сахарада – 1 жыл қызмет етеді.
Әскери қызметшілерді іріктеу жөніндегі ұлттық контингентті жасақтау кезінде Қорғаныс министрлігіне ведомстволық бағынысты бөлімдердің, әскери бөлімдердің, құрамалардың, әскери оқу орындарының комиссиялары тағайындалады. Үміткерлерді облыстарда оқытудың келесі тәртібі қарастырылған:
- шет мемлекеттерге ұзақ мерзімді іссапарға баруға медициналық қарсы көрсетілімдердің жоқтығына (болуына) медициналық куәландыру;
- моральдық-психологиялық тұрақтылықты тексеру (нейропсихикалық тұрақтылық – орташадан төмен емес; бейімделу потенциалы – орташа деңгейден төмен емес, әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды құру қабілеті; суицидтік тәуекелдерді, мазасыз және депрессиялық тенденцияларды, бөртпе әрекеттер мен әрекеттерге бейімділікті анықтау);
- дене дайындығы бойынша тест тапсыру (жалпы балл – «жақсыдан» төмен емес);
- механикалық беріліс қорабы бар төрт доңғалақты жеңіл автомобильді басқару бойынша сынақтар тапсыру (бағасы – «қанағаттанарлық» төмен емес);
- ағылшын тілінен тест/емтихан. Әскери қызметкерлерді даярлау Алматы қаласында орналасқан Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Бітімгершілік операциялар орталығында жүзеге асырылады. Орталықта әскери қызметшілер бітімгершілік базасын қорғауды қамтамасыз ету, гуманитарлық жүктерді конвойлау және алып жүру, бақылау-өткізу пункттерін ұйымдастыру және бейбіт тұрғындарды қорғауды қамтитын бітімгершілік бойынша қарқынды дайындық курсынан өтеді. Болашақ бітімгерлер ағылшын тілін, далалық медицинаны, радиобайланысты, миналар, қолдан жасалған жарылғыш құрылғылар мен жарылмаған снарядтар, күш қолдану ережелерін білуді, сондай-ақ халықаралық және гуманитарлық құқық нормаларын қарқынды меңгереді.
Көптеген қазақстандық офицерлер бітімгершілік қызметке қосқан жеке үлесі үшін медальдармен марапатталған және миссия командирлерінің алғыс хаттары бар. Бітімгершілік қызметке қолдау көрсету және жанжалдарды шешу әрқашан әлемдік қоғамдастықтың назарында. Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік миссияларына контингент жіберу халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға елеулі үлес қосып қана қоймай, Қазақстанның жаһандық аренадағы рөлін арттыруға да ықпал етеді. БҰҰ-ның инспекциялық тобы бітімгершілік операцияларға қатысуға жоспарланған қазақстандық әскери қызметшілердің материалдық-техникалық базасының жай-күйі мен дайындық деңгейіне кешенді тексеру жүргізді. Тексеру қорытындысы бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының сарапшылары бітімгершілік контингентінің жеке құрамының дайындығының жоғары деңгейін және бітімгершілік операциялар орталығы нұсқаушыларының кәсіби деңгейін атап өтті. 2024 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасының Парламенті Қарулы Күштердің әскери қызметшілерін – бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының миссияларына қатысу үшін 430 адамнан аспауы тиіс резервтегі рота, штаб офицерлері, әскери бақылаушылар және мамандандырылған бөлімшелерді жіберуді мақұлдады:
- «Голан биіктеріндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының бақылаушы күштері» (UNDOF, Сирия-Израиль).
- «Біріккен Ұлттар Ұйымыныңбітімгершілікті қадағалау ұйымы» (UNTSO, Палестина-Израиль).
- «Оңтүстік Судан Республикасындағы Біріккен Ұлттар ҰйымыныңМиссиясы» (UNMISS, Оңтүстік Судан).
- «АбьеедегіБіріккен Ұлттар Ұйымының уақытша қауіпсіздік күштері» (UNISFA, Судан).
Жалпы, бітімгершілер бітімгершілік базасын қорғауды қамтамасыз ету, патрульдеу, гуманитарлық жүктерді алып жүру және сүйемелдеу, бақылау-өткізу пункттерін ұйымдастыру және бейбіт тұрғындарды қорғау бойынша тапсырмаларды орындауға дайындалуда.
Қазақстанның басқа елдерден айырмашылығы:
— Жауынгерлік қимылдарға қатыспайды, тек бітімгершілік, гуманитарлық және инженерлік тапсырмаларды орындайды.
— халықаралық мандаттарды қатаң сақтайды — қатысу тек Біріккен Ұлттар Ұйымының қарары немесе халықаралық келісім болған жағдайда ғана болады.
— Мысалы, АҚШ немесе Франция сияқты тұрақты бітімгершілік корпусы жоқ, бірақ дайындалған бөлімшелерді ротациялау принципін қолданады.
— Азаматтық мамандардың инфрақұрылымды қалпына келтіруге қатысуын және көмек көрсетуді қоса алғанда, әскери және азаматтық бітімгершілік құрамдастарының бірегей үйлесімі бар.
Қазақстан үшін бітімгершілік қызметінің келесі оң жақтарын атап өтуге болады:
Миссиялардың қаржылық тұрақтылығы жақсарды – шығындардың көп бөлігін Біріккен Ұлттар Ұйымы өтейді.
Жүйелі көзқарас нығайып келеді: Ирактан Ливанға және Голан биіктеріне дейін Қазақстан бітімгершілік операцияларының портфелін дәйекті түрде кеңейтуде.
Құқықтық база нығайтылды: персоналдың құзырына, қаржыландыруға, жауапкершілікке және жабдықты қолдауға қатысты нақты ережелер пайда болды.
Қазақстан әскери қақтығыстарға қатыспай, гуманитарлық-қалпына келтіру іс-шараларына басымдық бере отырып, бітімгершілікті сақтау жолын таңдағанын атап өткен жөн.
Осылайша, Қазақстан ұзақ мерзімді бітімгершілік стратегиясын (Ирак, Ливан, Африка) қолдап қана қоймай, оны халықаралық құқықтық келісімдер мен нақты қаржылық механизмдер арқылы нығайтуды жалғастыруда.
