Киелі мекенге келушілер көп

Түркістан облысында киелі жерлер көп. Олардың ең бастысы Сайрамда. «Сайрамда бар сансыз баб» деп бекер айтылмаса керек. Қасиетті жерге табан тіреген сәттен бастап күмбезін күнге сүйдірген зәулім мешіттердің көп екендігін байқайсыз. Олардың барлығы да тасын түртсең тарихы сөйлей жөнелетіндей көрінеді. Расында бертінге дейін Сайрамда жеке үйлердің астынан түрлі қазба жәдігерлердің табылуы тарихқа тұнған қалада әлі де ашылмағани сыр көп екенін аңғартқандай. Сайрам қалашығы – қала мәдениетінің ең ірі ескерткіші. Бұл көптеген көне аңыздар мен қызықты сәулет жәдігерлерін сақтаған ашық аспан астындағы мұражайдың бір түрі. Ол ортағасырлық жазба деректерден белгілі Испижаб қаласымен сәйкестендіріледі. Расында да Сайрам Түркістан өлкесіндегі киелі жерлердің бірі. Бұл қала көптеген зияратшылар мен туристерді тартатын бай тарихы мен мәдени мұрасына ие. Сайрамда күмбезі көкке шаншылған зәулім мешіттерді көптеп кездестіруге болады. Бұл мешіттер мұсылмандардың қасиетті орындары мен ғибадат орындары болып табылады. Олардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар және сенушілер үшін рухани маңыздылықты білдіреді. Бұл мешіттерге қол тигізу ерекше атмосфера мен киелі сезім тудырады.

Сайрам археологиялық олжаларымен де танымал. Жеке үйлердің астынан табылған түрлі қазбалар қалада ашылмаған көптеген құпиялар мен археологиялық қазыналардың бар екенін көрсетеді. Бұл Сайрамның бай тарихы мен мәдени ескерткіш ретіндегі маңызын растайды. Сайрам қаласына бару оның ерекше атмосферасына еніп, бұл жердің киелілігін сезінуге мүмкіндік береді. Мұнда сіз мешіттердің әсемдігі мен сәулетін тамашалап қана қоймай, осы өлкенің тарихы мен мәдениеті туралы көбірек біле аласыз. Сонымен, Сайрам – Түркістан өңіріндегі қасиетті орындарымен, тарихымен, археологиялық олжаларымен зияратшылар мен туристерді қызықтыратын ең ірі мәдени ескерткіш. Бұл қалаға бару оның мәдени мұрасының байлығына еніп, оның ерекше энергиясын сезінуге мүмкіндік береді.

Сайрам туралы зерттеген тарихшылар көп. Әлі де зерттеліп жатыр. Оның өрлеуі 9 ғасырда саманилер Нұқ ибн Асадтың Қазақстанның оңтүстігіне жасаған жорығынан кейін басталды. Әл-Белазури еңбегі 9 ғасырдың 2-жартысында жазылған және мәтіннен келесідей Испиджабты жаулап алуға байланысты оқиғалар туралы мәліметтер 833–844 жылдарға жатады, соған сәйкес белсенді деп айтуға болады. Қазақстанда ислам дінінің таралуы басталды. Нұх ибн Асадтың жорығынан кейін Испиджаб көшпелі даламен шекарадағы үлкен шекаралық бекініске және «сенім үшін соғыс орнына» айналады. Испиджаб сол кезде салықтан босатылған жалғыз қала болды, ол шын мәнінде еркін экономикалық аймақ мәртебесін алды. Сайрамның әу бастан қасиетті қызметі болды. Мұны Махмұд Қашқарлы былай деп көрсеткен: «Сайрам – ақ қаланың (әл-Мединат әл-Байда) аты, оны Испиджаб деп атайды. Сарым – осының модификациясы». Мұнда ақ түстің түс анықтамасы ретінде мүлдем мағынасы болмады. Әл-Мединат әл-Байда сөзбе-сөз мағынасында – Ақ қала – киелі қала деген мағынаны білдіреді.

Сайрамда діни сәулет ескерткіштері айтарлықтай көп шоғырланған, оларды бірнеше топқа бөлуге болады. Бұл ислам миссионерлерінің есімдерімен байланысты ескерткіштер – Абдель-Азиз-баб, Мирали Баб, Падшах Малик Баб. Қожа Ахмет Йасауи есімімен байланысты ескерткіштер – Ибраһим ата, Қарашаш ана, Махмудхан ата, Мұстафақұли ата Сүзік ата т.б. Сондай-ақ құрандағы пайғамбарлардың есімдері жазылған ескерткіштер, Сайрам тарихында із қалдырған ғалымдар мен тарихшылардың, ақындар мен теологтардың, тарихи және аты аңызға айналған тұлғалардың жерленген жерлері, сол сияқты қасиетті мағынаға ие болған, киелі жерлерге айналған – Қази Байзауи, Қожа Хамид-ата Байзави, Куйбиддин-уәли Ғұлама, Хасан Байзави, Жүсіп Сайрами, Ахмет әл-Испиджаби бар. Ыдырыс, Йош, Хызыр, Салих – бұл атаулар толығымен нақты мағыналық қатарда орналасқан. Аты аңызға айналған Хызырдың анасы Бибігияс ана да осы жерде.

Айтпақшы, Ислам діні қабылданғаннан кейін Сайрам қаласының орталығында мешіт пен үлкен мұнара салынып, Хызыр пайғамбардың құрметіне аталған. Дінбасылар Хызырды тірі пайғамбарлардың бірі санаған. Отырған жері бірден көгеріп кеткендіктен, оны Хызыр деп атай бастады. Жердің жасыл түсі мен гүлденуі араб тілінде «хезра» деп аталады. Жер сілкінісі салдарынан мұнараның биіктігі 10,5 метрден 5,7 метрге дейін төмендеген. Айтпақшы, Сайрамда Хызыр мұнарасы сақталып, оған жақын арада қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Бірақ Хызыр-Пайғамбар мешітінен мұнара мен «чилла-ханның» жер асты ғимараты ғана қалды.

Сайрам Қазақстандағы басты зиярат орны бола отырып, бүгінгі күнге дейін киелі қала мәртебесін сақтап қалды. «Қазақстанның киелі жерлері» республикалық маңызы бар жобаға Шымкенттің жеті нысаны кіреді. Олардың барлығы дерлік Сайрамда орналасқан, оның тұрғындары: «Сайрамда бар сансыз баб», «Сайрамда әулиелер сансыз көп» дейді. Бұрынғы Шахристанның шекарасында сәулет ескерткіші болып табылатын алты мазар мен бір мұнара бар. Олар бос кеңістікпен қоршалған, көрініске мүмкіндік бар және бұл заманауи ғимараттарға ерекше көркем көрініс береді. Қашанда күйдірілген кірпіштен төбешіктерге салынған мазарлар мен мешіттер көп болған. Қарашаш ана, Мирәлі-баб, Ибраһим ата, Әбдел-әзиз-баб кесенелері бүгінгі күнге дейін сақталған. Мысалы, Ибраһим ата кесенесі 16-17 ғасырларда салынды. Аңыз бойынша – Ахмет Яссауидің әкесі. Бұл ғимарат ортағасырлық сәулет өнерінің күмбезді кесенелерінің ең ерте сақталған ескерткіштерінің бірі болып табылады. Ол, осы ғимараттардың көпшілігі сияқты, өзінің бастапқы сыртқы түрінің кейбір бөлшектерін ғана сақтай отырып, бірнеше рет жөндеуден және қайта құрудан өтті.Қазіргі рельефте шахристанның іздері мен контуры – топырақ қорғаны, қала қақпалары және биік қорғандар түріндегі ғимараттар сақталған. Сайрам – тірі тарих, оны аралау – тұрғындары әртүрлі дінді ұстанған Ұлы Жібек жолының бойындағы көне қаланың көп ғасырлық өткені туралы көп мәлімет бере алады. Сондықтан да рухани астана Түркістаннан кейін Сайрамға саяхаттауды көздейтін туристер көп. Мұндағы ескі қабырғалардың өзі сөйлеп тұратындай әсер қалдырады. Көне қорғандар, қаншама ғасыр өтсе де мүжілмей сақталған кірпіштен тұрғызылған мешіттер көне қалаға деген қызығушылқты оятады. Сондықтан да Сайрамға келетін туристер саны жыл жылжыған сайын артып келеді.